Obraz
9 (146)

18    Rozdział I. Epifania Bohatera Polaków

To głęboko ludzkie zniecierpliwienie najlepiej zobrazować na przykładzie gnozy manichejskiej.¹⁰ Manes słusznie twierdził, że rozum z trudem godzi absolutną doskonałość i wszechmoc Boga z oceanem zła i cierpienia, zalewającym stworzony przez Niego świat. Toteż podobnie jak dobrego Boga, uznał zło za samoistną odwieczną subtancję. Kosmos został nagle przeniknięty walką między światłością i ciemnością, między złem a dobrem, która nigdy nie może się skończyć. W królestwie zła, otoczony nieskończoną liczbą książąt tego świata, panuje okrutny i niesprawiedliwy tyran, którego właściwe imię brzmi hyle, materia. Materia jest więc drugim bogiem człowieka. Niekiedy podkreślano, że duch, który został strącony w świat materii i gnije w nim teraz jak w zepsutym ścierwie, może zostać zbawiony tylko przez interwencję „z góry”, przez oddziaływanie Najwyższego Ducha, Światłości, ale bywały też momenty, kiedy zapominano o możliwości zbawienia i lamentowano nad dolą, która wyznaczyła ciału rolę gwałciciela i mordercy duszy. Materię często traktowano jak dom publiczny. Związek duszy z ciałem określano mianem cudzołóstwa. Nie nazywano, co prawda, duszy prostytutką, ale do ciała odczuwano czasem wstręt i pogardę. I tęskniono za światem wolnym od materii.

Rehabilitacja cielesności, której w wieku XVIII dokonał materializm, nie uczyniła na romantykach, gnostykach czasów nowożytnych, jak się ich tu i ówdzie nazywa, jakiegoś głębszego wrażenia. Oświecenie zdołało bowiem spostponować mit, który zaważył w tak istotny sposób na gnozie manichejskiej. Słynną opowieść Zoroastra o walce między dwoma odwiecznymi demonami, Ormuzdem, bytem czysto duchowym, ojcem dobra i światłości, i Arymanem, stwórcą wszystkich złych bytów materialnych, panem ciemności, Helwecjusz przełożył na język oświeceniowej teorii społeczeństwa. Ormuzd okazał się alegorią społeczności obywatelskiej, Aryman zaś patronem wspólnot zdominowanych przez zabobon religii.¹¹ Oryginalne medytacje nad podmiotem--ciałem, wielka zdobycz tamtej epoki, skażone zostały mechanicyzmem. Ciało okazało się maszyną, w której dusza, całkowicie uzależniona od zmysłów, wydawała się zwykłą funkcją materii. W szczególny sposób musiały niecierpliwić romantyków racjonalistyczne objaśnienia wszelkiego rodzaju ekstatycznych objawień, wizjonerskich konwulsji, wiary w cuda i innych „aberracji religijnych”. Jan Śniadecki był spadkobiercą tej ze wszech miar rozumnej wiedzy. Oczywiście wraz z upadkiem mechanicyzmu zapominano o tym prostym sposobie tłumaczenia wzajemnych związków między ciałem a duszą. I... natychmiast powróciły wszystkie gnostyckie obsesje. Powracały one bowiem

z reguły w momentach nawrotu kultury do wszelkiego rodzaju „guseł”./Juz i w wieku XVII zdawano sobie sprawę, że „biedni ludzie” wierzący w zabobony i „uważają, podobnie jak manichejczycy, że są dwie zasady rządzące światem,! dobro i zło”.¹²

W II części Dziadów manichejski uraz przejawił się przede wszystkim jako lęk-przedaiwiezieniem ducha w materii. Był to bardzo stary motyw, wywodzący się jeszcze od czarnoksiężnika Szymona Samarytanina, o którym wspomina św. Łukasz (Dz 8, 9-13).¹³ Motyw ten jest obecny w całym arcydramacie. Mickiewicz wprowadził go już w balladzięj/g/dr. którą miał zresztą za klucz do całego utworu. Rzecz zrozumiała, że ogarnięty tym lękiem człowiek nie mógł uciecod kilku trudnych pytam Jaki sens ma wobec tego tak silne związanie ducha z materią? Dlaczego duch został strącony do materii, skoro jest ona złem? Dlaczego musi przejść przez zło, które skądinąd skazane jest na klęskę? I takie pytania przewijają się przez wszystkie części tego dzieła^

W Mickiewiczowskim apokryfie etnograficznym, w którym pojawiają się dusze zarówno wyzwolone z materii, jak i uwięzione w niej za karę, nadprzyrodzoną rozmowę o strukturze Wielkiej Całości zarządza i prowadzi Guślarz. Jest to bardzo tajemnicza postać. Lud nie znał słowa „guślarz”. Mickiewcz wziął je zapewne ze słownika Lindego-Oznacza tam ono czarownika, kuglarza i czarnoksiężnika. Podobnie jak wyraz Agusia”, Linde wiązał je ze słowem „gęśle”, czyli skrzypce, z instrumentem znanym w Polsce od bardzo dawna.¹⁴ Chociaż etymologia romantyków, równie dziwaczna, co fascynująca, zdradza raczej ich pretensje do języka, aniżeli rozjaśnia rzeczywistą treść słów, przyjrzyjmy się jej nieco bliżej, ponieważ pomoże nam ona wniknąć w charakter świata poetyckiego Dziadów.

Słowo „guślarz” brzmi podobnie jak wyraz „gęślarz”. To podobieństwo dźwiękowe było oczywiście dla poety bardzo ważnym znakiem. Guślarz każe myśleć o gusłach, gęślarz, .rzecz oczywista, o gęślach, spolszczonym atrybucie poetów lirycznych. Polscy poeci zamiast na lirze grali często na skrzypcach, czyli naTgęślach, co wcale nie dziwi ze względu na walory dźwiękowe naszego języka. Nieco później w Rysie poetyki (1828) Józefa Franciszka Królikowskiego, którego Mickiewicz traktował bardzo poważnie, liryczna poezji uczuciowa została nazwana poezją gęsiową.¹⁵ Ale na tym nie koniec. Oba omawiane rzeczowniki j>rzypomijaną dźwiękowo inne słowo: Jcoźlarz”. Ów koźlarz za czasów pogańskich przewodniczył podobno obrzędowi zwanemu Ucztą Kozła i - zgodnie ze skromnymi zresztą przekazami - spełniał podczaś~tej uroczystości dwie funkcje: kapłana i poety.    -