Obrazv5

396

Rozdział n

Niedojrzałość emocjonalna może współwystępować z różnymi zaburzeniami emocjonalnymi. Dodajmy też, że jeśli utrzymuje się w wieku młodzieńczym i u ludzi dorosłych jest traktowana jako zaburzenie.

2.2. Zaburzenia emocjonalne

O zaburzeniach emocjonalnych mówimy wtedy, gdy rodzaj i intensywność reakcji emocjonalnych sprawiają, że zachowanie jednostki odbiega od przeciętnego zachowania danej populacji. Charakteryzująsię one nieadekwatnością siły reakcji do siły bodźca, przewagą reakcji negatywnych nad pozytywnymi oraz formami reakcji niezgodnymi z wymaganiami otoczenia (Nartowska 1980).

Niektórzy autorzy (np. Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987; Weiner 1977) wymieniają jeszcze jako szczególny rodzaj zaburzeń emocjonalnych, niedostatek uczuć wyższych, społecznych. Niedostatek ten jest często czynnikiem różnicującym między zaburzeniami typu nerwicowego (w których raczej nie występuje) a typu socjopa-tycznego (dla których jest podstawowym objawem). Do problemu tego wrócimy przy omawianiu trudności w rozwoju społecznym.

Zaburzenia emocjonalne mogą występować na tle zaburzeń neurodynamicznych. zwłaszcza przy nasileniu objawów w sferze emocjonalnej, a mogą mieć głównie uwarunkowania środowiskowe. Jedną z najczęściej opisywanych postaci zaburzeń emocjonalnych są zaburzenia nerwicowe. Niektórzy autorzy w odniesieniu do młodszych dzieci używają głównie terminu „zaburzenia emocjonalne”, a dopiero w odniesieniu do dzieci w wieku szkolnym posługują się terminem „nerwica” (Stomma 1987). Dla innych stosowanie tych terminów nie jest związane z wiekiem, ale z nasileniem objawów i ich genezą (Kozłowska 1984; Bogdanowicz 1991; Radochoński 2001).

Zaburzenia nerwicowe sąto psychogennie uwarunkowane zaburzenia czynnościowe (Aleksandrowicz 1998), czyli zaburzenia bez podłoża organicznego, tj. bez uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Objawy nerwic obejmują zaburzenia przeżywania emocjonalnego i zaburzenia wegetatywne-somatyczne oraz zakłócenia funkcjonowania poznawczego i społecznego. Zatem — zgodnie z ujęciem Obuchowskiej (1983)— nerwice są zaburzeniem regulacji fizjologicznej i psychicznej.

Zaburzenia przeżywania emocjonalnego cechują się—jak zaznaczyliśmy wcześniej — nieadekwatnością siły reakcji do siły bodźca, a czasem nawet pojawieniem się przeżyć bez wyraźnej przyczyny, zmiennością nastrojów, przewagą emocji negatywnych, zwłaszcza o charakterze lękowym oraz niekontrolowanym wyrażaniem emocji. Zaburzenia przeżywania są podstawowym objawem nerwic, a pozostałe objawy są mniej lub bardziej wyraźną ich konsekwencją. Typowe zaburzenia wegetatywn o-somatyczne występujące u ludzi dorosłych i młodzieży, a niekiedy również u dzieci to: bóle głowy, brzucha, zaburzenia snu, bóle mięśniowe, zaburzenia pracy serca, zaburzenia łaknienia, nudności, nadmierna potliwosć itp., które nie mają uzasadnienia fizycznego. Zakłócenia funkcjonowania poznawczego polegająz jednej strony na wybiórczej per-

cepcji rzeczywistości i tworzeniu irracjonalnych przekonań dotyczących świata i siebie (Aleksandrowicz 1998; Ellis 1999), a z drugiej — na trudnościach w koncentracji uwagi, przejściowym spowolnieniu toku myślenia i przejściowej niedoczynności pamięci oraz myślach natrętnych. Zakłócenia funkcjonowania społecznego mogą dotyczyć wycofywania się z kontaktów z innymi ludźmi lub nudności w komunikowaniu się z nimi, jednak zachowanie pozostaje w granicach akceptowanych społecznie. U poszczególnych jednostek obraz zaburzeń nerwicowych może być zróżnicowany, w dodatku objawy są wzajemnie uwikłane, tworząc tzw. mechanizm błędnego koła.

Nerwice mogą powstać w każdym okresie życia człowieka. Jednak zaburzenia nerwicowe dorosłych różnią się jakościowo od dziecięcych, cechujących się większą zmiennością objawów, a przede wszystkim samym faktem uwikłania w rozwój psychiczny. W klasyfikacji 1CD-10 zwraca się uwagę, że między zaburzeniami nerwicowymi dzieci i ludzi dorosłych brak jest ciągłości. Z jednej strony większość dzieci z tymi zaburzeniami staje się normalnymi dorosłymi, a z drugiej — wiele zaburzeń nerwicowych zaczyna się w wieku dojrzałym u ludzi, którzy w dzieciństwie nie wykazywali tego typu objawów.

Obok terminu „nerwica” używane są też — zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i młodzieży — terminy „nerwowość", „neurotyzm" i .jieurotyczność". co stwarza znaczne trudności interpretacyjne. Nerwowość bywa utożsamiana albo z nadpobudliwością, albo z różnymi zaburzeniami (psychoruchowymi i neurowegetatywnymi) występującymi u dzieci, albo oznacza wczesny etap nerwicy (por. Obuchowska 1983; Spionek 1985). Neurotyzm jest terminem rozpowszechnionym przez Eysencka i w jego koncepcji określa emocjonalność jednostki jako drugi koniec wymiaru „zrównoważenie emocjonalne — neurotyzm”. Neurotyczność jest rozumiana zwykle jako nerwicowe zaburzenia osobowość i u młodzieży i dorosłych, i bywa używana zamiennie z określeniem nerwica (Chłopkiewicz 1987; Zimbardo, Ruch 1994).

Zgodnie z ujęciem Obuchowskiej (1983) będziemy posługiwać się terminem zaburzenia nerwicowe”, w którym będą się mieścić takie postacie tych zaburzeń, jak reakcje i zachowania nerwicowe oraz nerwicowy rozwój osobowości. Ujęcie to oddaje istnienie continuum norma — nerwica, czego wyrazem jest występowanie pojedynczych objawów zaburzeń lub ich zespołów. Patorncc han izmy wszystkich postaci zaburzeń nerwicowych, które różnią się między sobą nasileniem, czasem trwania i zakresem — są podobne. Pojawienie się tych postaci jest w pewnym stopniu związane z wiekiem. Mianowicie u dzieci młodszych dominują reakcje i zachowania nerwicowe, natomiast u dorastających objawy zaburzeń mogą tworzyć jednolite zespoły, w dodatku wbudowane w strukturę osobowości (nerwice). Oczywiście reakcje nerwicowe rozpoczynające proces ncrwicowania mogą wystąpić i w późniejszym wieku.

Geneza zaburzeń nerwicowych jest „niezwykle złożona nie tylko z powodu wielości i rozmaitości czynników nerwicorodnych. ale przede wszystkim z powodu ich .wzajemnego uwikłania” (Obuchowska 1983, s. 116). Dominują przyczyny natury środowiskowej, jakimi są różnorodne sytuacje trudne, wywołujące u jednostki urazy psychiczne. Mogą one mieć charakter jednorazowy albo długotrwały' Czynnikami sprzyjającymi powstaniu zaburzeń nerwicowych są właściwości indywidualne, związane z dużą reaktywnością systemu nerwowego (Strelau 1985). Wzajemny układ czynników