Obraz1 (24)

Komunikacja empatyczna jest niezwykle wymagająca; aby była skuteczna, potrzebne są warunki zewnętrzne i psychiczne, gotowość uczestników do znacznej koncentracji uwagi, przeznaczenia dostatecznej ilości czasu dla zajścia niezbędnych procesów, do eksploatacji osobistych doświadczeń i manipulowania zakresem własnej tożsamości.

Znaczenie komunikacji empatycznej

Obserwacje kliniczne i systematycznie zbierane dane empiryczne wskazują, że zjawisko empatii odgrywa ważną rolę w społecznym rozwoju jednostki. Hogan (1969) wykazał, że osoby em-patyczne są bardziej łubiane i spostrzegane przez otoczenie jako sprawniejsze w komunikacji interpersonalnej niż nieempatycz-ne. Proces empatii może wywierać wpływ na rozwój psychiki zarówno wtedy, gdy formuje się ona w toku socjalizacji, jak i podczas psychoterapii, która ma nadać temu rozwojowi nowy kierunek.

Rola komunikacji empatycznej w socjalizacji

Bardzo często podkreślane jest znaczenie empatii dla zjawisk zachodzących w rodzinie. Mówi się zwykle, że dla rodzin „zdrowych”, tj. zapewniających dziecku optimum warunków rozwoju, charakterystyczne są empatyczne postawy rodziców wobec dziecka. Rodzice organizujący życie rodzinne w sposób szczególnie niekorzystny dla rozwoju dzieci określani sązwykle m.in. jako nieempatyczni. W drodze empatii (i wyłącznie w drodze empatii) rodzice mogą poznać na tyle głęboko życie psychiczne swych dzieci, że odróżniają te ich reakcje, które są wyuczone i podlegać mogą modyfikacji, oraz te, które są uwarunkowane tem-peramentalme i wobec których zarówno dziecko, jak i rodzice są bezradni.

Winnicott (1958,1965) twierdzi, że dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka niezbędne jest pełne utożsamianie się matki z dzieckiem w pierwszych tygodniach jego życia. Dzięki ekstremalnie silnej identyfikacji matka zdolna jest dostrzec i zrozumieć, a w konsekwencji - zaspokoić potrzeby dziecka, wyrażane przez nie w tym okresie w sposób bardziej subtelny i niespecyficzny. Winnicott twierdzi, że nowo narodzone dziecko nie wie, że istnieje w zewnętrznym świecie „coś”, co mogłoby zaspokoić jego potrzeby, z „czym” warto byłoby wobec tego nawiązać kontakt. Początkowo więc nie podejmuje żadnych prób komunikowania swych stanów wewnętrznych i jedynie przeżywa je w naturalny, nieograniczony sposób. Jeżeli jednak matka odpowie na te naturalne przejawy potrzeb (np. płacz), dziecko dowiaduje się o jej gratyfikującej obecności i chce nawiązać z nią kontakt przy użyciu swych prostych zachowań. W ten sposób powstaje pierwsza społeczna więź dziecka, która z czasem obejmuje innych ludzi. Jeżeli z jakichś powodów matka niezdolna będzie do koncentracji na dziecku i identyfikacji - nie rozpozna jego niejasno wyrażanych potrzeb, nie zaspokoi ich, a w konsekwencji więź pomiędzy nią a dzieckiem kształtować się będzie w sposób patologiczny.

Zwraca się uwagę, że również dziecko jest podmiotem empa-tycznych reakcji. Mead (1984) twierdzi, że dzięki przyjmowaniu roli innego człowieka dziecko przechodzi skuteczną społeczną adaptację, gdyż uczy się lepiej rozumieć potrzeby, oczekiwania i zachowania innych, a zatem lepiej je przewidywać przy planowaniu własnych działań. Ponadto, poprzez przeżycie reakcji, jakie wywołuje swym zachowaniem u innych ludzi, lepiej poznaje siebie, tj. swoje możliwości w interakcjach społecznych. Zdaniem Hogana (1975), dzięki empatycznemu rozumieniu ludzi, do czego dziecko zaczyna być zdolne powyżej piątego roku życia, dopełnia się jego rozwój moralny. Dzięki empatii następuje „humanizacja” wyuczonych wcześniej (na podstawie nagradzania i karania) rygorystycznych norm lub też ograniczenie egoistycznych tendencji, jeżeli normy nie zostały uprzednio nabyte. Hoffman (1975) twierdzi, że empatia jest jednym z ważnych mechanizmów zachowań prospołecznych. Początkowo, dzięki współodczuwaniu emocji innych ludzi, a następnie dzięki poznawczemu ujmowaniu cudzych procesów psychicznych, dziec-

179