Obraz9 (68)

7g    Rozdział II. Archeologia duszy Bohatera Polaków

Filister, który był bądź co bądź nauczycielem Bohatera Polaków, zaczaj mu delikatnie wypominać, iż zmarnował swe zdolności. Dla chrześcijanina jest to bardzo ciężki grzech. Nocny gość nie wytrzymał i podniósł głos:

Starcze! a gdy ja zacznę oskarżać nawzajem,

Przeklinać twe nauki, na sam widok zgrzytać?

Ty mnie zabiłeś! - ty mnie nauczyłeś czytać!

W pięknych księgach i w pięknym przyrodzeniu czytać!

Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś (z żalem i uśmiechem)

i rajem!

(imocniej i ze wzgardą)

A to jest tylko ziemia!

(IU, 72-73)

To wyznanie jest bezcenne. Dwa główne tematy wynurzeń Upiora podał poeta już w ekspozycji. Przekształcił je następnie w rodzaj repryz muzycznych i dzięki temu przez cały czas dramatu nie możemy o nich zapomnieć. Tak byio z tematem „umarłego dla świata” i tak jest teraz z tematem „gościńca życia”.⁹ W ekspozycji brzmiał on w sposób następujący:

Idę z daleka, nie wiem, z piekła czyli z raju,

I dążę do tegoż kraju.

(III, 41,43)

Na początku drogi życia uczeń mniemał, że ziemia może być albo piekłem, albo rajem. Nauki duchowego ojca sprawiły, że niebawem zaczął odbierać ziemię jako i piekło, i raj. Wprowadzając młodzieńca w kulturę, pedagog w sutannie nie popełnił więc przewinienia, dzięki niemu bowiem byt na ziemi nabrał dla ucznia charakteru paradoksalnego. Ksiądz był tedy dobrym wy* chowawcą. Mistrz powinien wprowadzić ucznia w gąszcz sprzeczności.

Egzystencja w świecie, który jest oksymoronem, rozdzierana ciągle przez sprzeczności, spychana do piekła i porywana do nieba, wypełniona jednocześnie pełnią szczęścia i pełnią cierpienia, stała się przekleństwem w momencie, kiedy uczeń odkrył, że wszelkie peryfrazy bytu ziemskiego są fałszem i zakłamują istnienie. To nie jest i raj, i piekło, lecz tylko ziemia. Ziemia jest ziemią jest ziemią jest ziemią, tak jak róża jest różą jest różą jest różą. Kiedy mowa o bycie.

lepiej nie używać peryfraz i nie wymyślać idei. Upiór objawił się nagle jako wielbiciel prawa tożsamości, principii identitatis. Soren Kierkegaard napisał gdzieś, że zasada A = A jest dla mistyka największą prawdą, ponieważ wyklucza dalsze pytania.

Rozpatrując swoje dotychczasowe doświadczenie, Upiór doznał więc mistycznego otrzeźwienia, dzięki któremu mógł teraz próbować wydobyć się ze sprzeczności, w jakie go uwikłała własna refleksja. Ksiądz niewiele pojmował z tych zagadnień, ponieważ paradoks, oksymoron i metafizyka antonimów zatrącała mu szatańską ciemnością.

Nie licząc drobnych złośliwości, są to najważniejsze zarzuty stawiane Księdzu przez Upiora. Zajmijmy się wobec tego teraz krytyką, jaką obwiniony skierował pod adresem swego rozgadanego i gniewnego gościa. Jest ona warta uwagi ze względu na to, że wpada w rytm gnom wygłaszanych podczas obrzędu Dziadów w kaplicy.

Przeciwko światu i przeciwko sobie Cięższe twoje niżeli przeciw Bogu grzechy.

Człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiechy,

Ale dla dobra bliźnich swoich, ludzi.

Jakkolwiek w twardej Bóg doświadcza próbie.

Zapomnij o swym proszku, zważ na ogrom świata.

Ta myśl wielka pomniejsze zapały przystudzi.

Sługa Boży pracuje do późnego lata,

Gnuśnik tylko zawczasu zamyka się w grobie,

Nim go Pan trąbą straszliwą przebudzi.

(III, 60-61)

Ksiądz dobrze analizuje wszystkie histeryczne skargi swego gościa. Widzi przede wszystkim, że z lubością pogrąża się on w cierpieniach. Widzi również, że to przywiązanie do własnego nieszczęścia pozwala mu uciec od realnego życia. Co i rusz węszy, i słusznie, rozkładową robotę przesadnego egotyzmu. Każdy człowiek jest pracownikiem Pańskim i uprawia Jego winnicę. Znaczy to, że uczestniczy w życiu i stara się być pożytecznym dla ludzi. Nie radzę jednak spychać tej ewangelicznej idei pomiędzy banały. Fryderyk Chopin, osobowość romantyczna w najlepszym tego słowa znaczeniu, wyzbyta cienia histrionizmu, pełna mądrości i trzeźwości, miał wprost obsesję na temat konkretnej przydatności własnej egzystencji.¹⁰ Każdy wielki romantyk chciał być w końcu