P1060850 (2)

114

Przegląd leksemów

Pr/yimek NA może się ponadto Uczyć z przysłówkiem, np. pomalować don ,_l(l brązowo (oboczne do pomalować dom na brąz), ubierać dziecko na kolorom znane przeboje zaaranżowane na ludowo. Ponieważ własność rządu jest uznawaj /a cechę definicyjną prayimków, powstaje kwestia, czy przyłączanie przysłówb jest rodzajem rządu, czy też pewne przyimki mogą nie spełniać warunkó* definicyjnych przyimka. Kwestii tej nie będziemy tutaj rozstrzygać.

Problemu takiego nie stwarzają liczne wyrażenia typu (jajko) na twardo (ikiełbaski) na gorąco, (ryż) na słodko, (upić się) na wesoło, (prasować) na mokro (przepisać) na czysto, (palić) na czczo, (jeść owoce) na surowo, (ugotować kasą) na gęsto, (drzemać) na siedząco. Zawarte w nich wyrażenia przyimkowe na twardo, na gorąco itd. można bowiem uważać za odrębne leksemy i nie wnikać w ich wewnętrzną budowę.

Jako osobne leksemy można potraktować też wyrażenia na zawsze i od zawsze oraz od kiedy, do kiedy i na kiedy, mające emfatyczne warianty od kiedyż do kiedyż i na kiedyż.

Problem przyimków adwerbialnych (czyli przyprzysłówkowych - od łacińskiego adverbium ‘przysłówek’) powraca jeszcze przy wyrażeniach typu na dzisiaj, na dziś, do jutra, do wczoraj, od pojutrza, od przedwczoraj. Można ominąć trudność, kwalifikując słowa dzisiaj, dziś, jutro, wczoraj, pojutrze, przedwczoraj w wymienionych użyciach jako rzeczowniki. Podstawę do takiej decyzji daje fakt, że istnieją niekontrowersyjne użycia rzeczownikowe tych słów, np. Budujemy lepsze jutro.

Przypomnijmy, że w połączeniu z zaimkiem ON (a także, choć w mniejszym stopniu, JA i TY) przyimki wymagają od niego specjalnych form poprzyimkowycb - zob. 5.5.1

7.1.5. Formy niewokaliczne i wokaliczne przyimków

Niektóre przyimki wykazują opozycję formy niewokalicznej i formy woka* licznej, por.:

bez - beze    pod - pode    spod - spode    w - we

□ad - nade    przed - przede    sprzed - sprzede    z - ze

od - ode    przez - przeze    znad - znade

Daje to podstawę do podziału części form przyimkowych według opozycji wokaliczności o wartościach:

nwokal, wokal - forma niewokaliczna, forma wokaliczna

Opozycji tej nie uważamy jednak za kategorię fleksyjną przyimków, mimo że wchodzące w nią formy nie są wariantami swobodnymi. Ich dystrybucja ma charakter po części fonetyczny, po części leksykalny, a nie gramatyczny. Opiszemy ją w kilku punktach:

pnyintkl

115

1 Formy woka liczne pojawiają się regularnie przed formami zaimka JA. beze mnie, nade mną, ode mnie itp.

2.    Forma we występuje regularnie przed wyrazami zaczynającymi się zbiegiem dwóch spółgłosek, z których pierwsza odpowiada literze w lub/, np. we Wrocławiu, we Francji.

3.    Formy ze używa się regularnie przed grupą spółgłosek, z których pierwsza odpowiada literze z, s, i, ś, i, rz lub sz, np. ze zioici, ze strachu, ze źródła, ze śledzia, ze żwirem, ze szpinakiem. Często, ale nie zawsze, ze występuje przed grupami wz-, ws-, np. ze względu, ze wzruszeniem, ze wstydu, ale z wzajemnością.

4.    Formy wokaliczne występują jako wyłączne lub oboczne w połączeniach i pewnymi wyrazami. Przykłady użyć wyłącznych: nade wszystko, przede wszystkim, we wszystkim, we wszystko, ze wszech miar, we łbie, we śnie, we Lwowie, ze łzami w oczach, patrzeć spode łba, dać się we znaki, zrobić coś we dwóch (lub we trzech), fora ze dwora. Przykłady użyć obocznych: ze sobą (rzadziej z sobą), we trójkę (rzadziej w trójkę), we krwi (rzadziej w krwi), we łzach (rzadziej w łzach), we mgle (rzadziej w mgle), ale w środę (rzadziej we środę), w czwartek (rzadziej we czwartek), w mszy (rzadziej we mszy).

5.    W Polsce południowej i zachodniej formę we spotyka się ponadto przed innymi wyrazami zaczynającymi się literą w lub / (np. we wodzie), a formę ze przed innymi wyrazami zaczynającymi się literą z, s, i, Ś, i, rz lub sz (np. ze sokiem). Formy typu we wodzie ze sokiem mają charakter regionalny.

Uwaga. Opozycja z - ze dotyczy nie tylko przyimka, ale też partykuły, którą poprzedzamy określenie liczby, ilości lub czasu, aby zaznaczyć, że jest ono przybliżone. Forma ze występuje tylko przed wyrazami:

DWA, DWANAŚCIE, DWADZIEŚCIA, DWIEŚCIE

TRZY, TRZYNAŚCIE, TRZYDZIEŚCI, TRZYSTA

CZTERY, CZTERNAŚCIE, CZTERDZIEŚCI, CZTERYSTA

STO

Użycie formy z w tych kontekstach (z wyjątkiem pozycji przed sto) jest też możliwe, ale rzadsze. Oto przykłady:

Ona może ze dwa razy tu była, rzadziej: Ona może z dwa razy tu była.

Ten drugi mógł miećjuż ze czterdziestkę, rzadziej: Ten drugi mógł mieć jut z czterdziestkę.

Zapewnili pracę ze stu absolwentom.

Kup z pięć kilo kartofli.

Siedziała u dentysty chyba z godzinę.

0 słowach typu nadeń, przezeń, weń, zań - zob. 5.5.1.