26282 Wykłady z polskiej fleksji6

114 1‘rreghul leksemów nieodmiennych

Przyimek NA może się ponadto łączyć /. przysłówkiem, np. pomalować dom na brązowo (oboczne do pomalować dom na hrą:), ubierać dziecko na kolorowo, znane przeboje zaaranżowane na ludowo. Ponlewn/ w l.isność rządu jest uznawana za cechę definicyjną przyimków. powstaje kwestia, c/y przyłączanie przysłówka jest rodzajem rządu, czy też pewne przyimkt mogą nie spełniać warunków definicyjnych przyimka. Kwestii tej nie będziemy lulaj rozstrzygać.

Problemu takiego nie stwarzają liczne wyrażenia typu (jajko) na twardo, (kiełbaski) na gorąco, (ryż) na słodko, (upić się) na wesoło, (prasować) na mokro, (przepisać) na czysto, (palić) na czczo, (jeść owoce) mi surowo, (ugotować kaszę) na gęsto, (drzemać) na siedząco. Zawarte w nich wyrażenia przyimkowe na twardo, na gorąco itd. można bowiem uważać za odrębne Icksemy i nie wnikać w ich wewnętrzną budowę.

Jako osobne łeksemy można potraktować też wyrażenia na zawsze i od zawsze oraz od kiedy, do kiedy i na kiedy, mające emfatyczne warianty od kiedyż, do kiedyż i na kiedyż.

Problem przyimków adwerbialnych (czyli przyprzysłówkowych - od łacińskiego adverbium ‘przysłówek’) powraca jeszcze przy wyrażeniach typu na dzisiaj, na dziś, do jutra, do wczoraj, od pojutrza, od przedwczoraj. Można ominąć trudność, kwalifikując słowa dzisiaj, dziś, jutro, wczoraj, pojutrze, przedwczoraj w wymienionych użyciach jako rzeczowniki. Podstawę do takiej decyzji daje fakt, że istnieją niekontrowersyjne użycia rzeczownikowe tych słów, np. Budujemy lepsze jutro.

Przypomnijmy, że w połączeniu z zaimkiem ON (a także, choć w mniejszym stopniu, JA i TY) przyimki wymagają od niego specjalnych form poprzyimkowych - zob. 5.5.2.

7.1.5. Formy niewokaliczne i wokaliczne przyimków

Niektóre przyimki wykazują opozycję formy niewokalicznej i formy woka-licznej, por.:

bez - beze nad - nade od - ode

pod - pode przed - przede przez - przeze

spod - spode    w - we

sprzed - sprzede z - ze znad - znade

Daje to podstawę do podziału części form przyimkowych według opozycji wokaliczności o wartościach:

nwokal, wokal - forma niewokaliczna, forma wokaliczna

Opozycji tej nie uważamy jednak za kategorię fleksyjną przyimków, mimo że wchodzące w nią formy nie są wariantami swobodnymi. Ich dystrybucja ma charakter po części fonetyczny, po części leksykalny, a nie gramatyczny. Opiszemy ją w kilku punktach:

1.    Formy wokaliczne pojawiają się regularnie przed formami zaimka JA: beze mnie, nade mną, ode mnie itp.

2.    Forma we występuje regularnie przed wyrazami zaczynającymi się zbiegiem dwóch spółgłosek, z których pierwsza odpowiada literze w lub/, np. we Wrocławiu, tu l'rancji.

ł, Formy ze używa się regularnie przed grupą spółgłosek, z których pierwsza odpowiada literze z, s, ź, ś, ż, rz lub sz, np. ze złości, ze strachu, ze źródła, ze dfdzia, ze żwirem, ze szpinakiem. Często, ale nie zawsze, ze występuje przed pin parni wz-, w.v-, np. ze względu, ze wzruszeniem, ze wstydu, ale z wzajemnością.

1. Formy wokaliczne występują jako wyłączne lub oboczne w połączeniach / pewnymi wyrazami. Przykłady użyć wyłącznych: nade wszystko, przede wszystkim, ni wszystkim, we wszystko, ze wszech miar, we łbie, we śnie, we Lwowie, ze łzami ie oczach, patrzeć spode łba, dać się we znaki, zrobić coś we dwóch (lub we u .ech), fora ze dwora. Przykłady użyć obocznych: ze sobą (rzadziej z sobą), we uoikę (rzadziej w trójkę), we krwi (rzadziej w krwi), we łzach (rzadziej w łzach), nr mgle (rzadziej w mgle), ale w środę (rzadziej we środę), w czwartek (rzadziej n < czwartek), w mszy (rzadziej we mszy).

5. W Polsce południowej i zachodniej formę we spotyka się ponadto przed innymi wyrazami zaczynającymi się literą w lub / (np. we wodzie), a formę ze pr/.ed innymi wyrazami zaczynającymi się literą z, s, ź, ś, i, rz lub sz (np. ze sokiem). Formy typu we wodzie ze sokiem mają charakter regionalny.

I Iwaga. Opozycja z - ze dotyczy nie tylko przyimka, ale też partykuły, którą poprzedzamy określenie liczby, ilości lub czasu, aby zaznaczyć, że jest ono przybliżone. Forma ze występuje tylko przed wyrazami:

DWA. DWANAŚCIE, DWADZIEŚCIA, DWIEŚCIE

TRZY, TRZYNAŚCIE, TRZYDZIEŚCI, TRZYSTA

CZTERY, CZTERNAŚCIE, CZTERDZIEŚCI, CZTERYSTA

STO

D/ycie formy z w tych kontekstach (z wyjątkiem pozycji przed sto) jest też luo/liwe, ale rzadsze. Oto przykłady:

Ona może ze dwa razy tu była, rzadziej: Ona może z dwa razy tu była.

lin drugi mógł mieć już ze czterdziestkę, rzadziej: Ten drugi mógł mieć już, z czterdziestkę

Zapewnili pracę ze stu absolwentom.

kup z pięć kilo kartofli.

Siedziała u dentysty chyba z godzinę.

O słowach typu nadeń, przezeń, weń, zań - zob. 5.5.1.