P1060865 (2)

58 Przegląd hksemóm odmiennych (nomlną

mające tylko liczbę mnogą, po drugie - rzeczowniki singulare tantum: BENZYNĄ, ŻYCIE, MIŁOŚĆ. LISTOWIE, EKSPRESJONIZM, ARYSTOTELES, INTERNET, POLSKA, NATO ilp., mające zasadniczo tylko liczbę pojedynczą. W większości słowników oznacza się je symbolami, odpowiednio: blp (bez liczby pojedynczej) i blm (bez liczby mnogiej).

Symetria tych rzeczowników jest jednak pozorna. Pluralia tantum nigdy nic są używane w formach liczby pojedynczej (nie wiadomo nawet, jak by utworzyć takie formy), mimo że ich znaczenie nie wyklucza tej liczby: słowo notyce może oznaczać przecież nie tylko jeden obiekt, lecz i kilka obiektów. Singularia tantum natomiast zwykle nie są używane w liczbie mnogiej ze względu na swoje znaczenie, ale mogą być w niej użyte, jeśli powstanie laka potrzeba. Na przykład amatorów gier komputerowych nie zdziwi zdanie: Zostały ci dwa tycia, a chemicy bez wahania zaakceptują sformułowanie: rótne rodzaje benzyn, choć zarówno tycie, jak i benzyna są opisywane w słownikach jako rzeczowniki singulare tantum.

Jak widać z tych dwóch przykładów, użycie singulariów tantum w liczbie mnogiej może mieć charakter środowiskowy. Może też być świadectwem kreatywnego użycia języka, np.:

Na szczęście zJo nie jest monolitem i składa się z niezliczonej ilości mniejszych i Miększych zel (J. Przybora, Przymknięte oko opacznoścl)

Hlinom odrzucaI wszystkie, owe tak głośne dwcześnie „izmy" - modemizmy, symbolizmy, dekadentyzmy, które narodziły się według niego w tinglach i kabaretach (...) (A. Hutnikiewicz, Młoda Polska)

Może wreszcie wskazywać na pewne różnice znaczeniowe, np. miłość to uczucie, a miłości to raczej uniesienia lub przygody miłosne; mleko to płyn lub jego porcja, a mleka to tylko jego porcje; niegodziwość to niegodziwe postępowanie lub niegodziwy czyn, a niegodziwości to tylko niegodziwe czyny:

Jest to opowieść o uczuciach niemal romantycznych, wielkich miłościach i namiętnościach.

Kup dwa mleka i chleb.

Dopuścił się w tyciu wielu niegodziwości,

W takich przykładach mamy jednak już do czynienia z odrębnymi leksemami, które mają odrębne znaczenia i nie należą do klasy singulare tantum.

Dyskusyjna jest interpretacja rzeczowników typu WUJOSTWO, które łączą się z formami liczby mnogiej czasowników i przymiotników i jako takie powinny być traktowane jako pluralia tantum:

Nasi kochani wujostwo przyjechali.

Odmieniają się one jak rzeczowniki nijakie w liczbie pojedynczej;

wujostw-o jak głupstw-o wujostwa jak ghipstw-a

wujottw-u jak głupstw-u wujostw-em jak głupstw-em

i tylko w bierniku i miejscowniku odchylają się od tego wzoru'

Witam naszych wujostw-a, ale Ganię każde głupstw-o.

Myślę o naszych wujostw-u, ale Rozprawiają o każdym ghipstwi-e.

Co więcej, nie podlegają one normalnej kwantyfikacji, nie mówi się bowiem dwa wujostwa (tę treść można wyrazić słowami' dwóch wujów z tonami), a dwoje wujostwa to nie dwie pary małżeńskie, lecz dwie osoby tworzące taką parę (to samo, co oboje wujostwa). Te okoliczności skłaniają niektórych autorów, by rzeczowniki typu WUJOSTWO, GENERAŁOSTWO, HRABIOSTWO, a także PAŃSTWO w znaczeniu osobowym, zaliczać do singulanów tantum. W tej książce jednak nie akceptujemy tej interpretacji, dając pierwszeństwo czynnikom składniowym przed morfologiczno-scmanlyczny mi.

Jest jeszcze jedna, nietradycyjna kategoria fleksyjna rzeczowników, której zasięg ogranicza się do rzeczowników męskoosobowych i obejmuje tylko dwa przypadki gramatyczne: mianownik i wołać/ liczby mnogiej. Nazywamy ją - za Salonim (1988a) - deprecjatywnością i przypisujemy jej dwie wartości:

depr, ndepr - forma deprecjatywna, forma nicdeprecjatywna

Formy deprecjatywne to np. chłopy, łotry, dziady, formy niedeprecjatywne to chłopi, łotrzy, dziadowie. Zauważmy, że nie muszą się one różnić końcówką, zawsze natomiast różnią się łączliwością składniową: mówimy ci chłopi, łotrzy, dziadowie, ale te chłopy, łotry, dziady. Paradygmat rzeczownika, po uwzględnieniu kategorii deprecjatywności, ma nie 14 klatek, ale 16, gdyż w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej istnieją po dwie formy: deprecjatywna i niedepre-cjatywna.

Ćw. 1-8

Opozycja deprecjatywności obejmuje wszystkie rzeczowniki męskoosobowe, ale może być zneutralizowana - obie formy są wtedy synkretyczne, np. ci gamonie i te gamonie, ci burżuje i te burżuje. Niekiedy jedna z form jest rzadka lub potencjalna, np. te profesory, specjalisty, robotniki, a z drugiej strony ci przedszkolaczkowie, czterolatkowie, patałachowie. Niektóre rzeczowniki, zwłaszcza wyrażające ocenę negatywną, mają tylko formę deprecjatywną, np. darmozjady, konowały, półgłówki, grubasy. Ich paradygmaty są więc defektywne.

4.2. Przymiotniki

Przymiotniki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadek i liczbę. Wartości tych kategorii są takie, jak już wymienione. W zdaniu forma przymiotnikowa dostosowuje swój przypadek i liczbę do przypadka i liczby nadrzędnej formy rzeczownikowej.