P1070615

czenia aspektowanego (np. po tłumić 'stłumić'; „Potłumiłem w sobie oburzenie”. Jank. Opow. 124, Dor.; poniknąć 'zniknąć'; „Ledwie śniegi poni-kły, pierwszy zanucił skowronek”. Mick. Konrad, 109,¹ Dor.), ponadto miał bardzo różne znaczenia konkretne: inchoatywne: (ńp. poprzyjaźnie się 'zaprzyjaźnić się’; „Panowie już zę. sobą poprzyjaźniemi”. Swięt. A. Makary 33, Dor.) i przeciwnie — terminatywne bądź efektywne (np. poptąć 'dopiąć'; „Takie to złoto; kto z nim rozpoczyna," w dniu rzecz popina”. Zab. 9. 96, L; pośledzić "Wyśledzić'; „Nad jego kursem czuwa rektor i dziekan wydziału i nic w kursie jego zdrożnego nie pośledzili” Lęl. JSTgwos. 76, Dor.). Częściej też niż dziś sygnalizował odcień p§rtytywTiy (np. poklęknąć przyklęknąć"). Stopniowe ograniczanie zakresu funkcjonalnego prefiksu po- (głównie do znaczenia dystryhutywnego, por. powstawać, pomyć, pobrzękiwać itp.). a zwłaszcza niemal całkowite jego wyparcie przez przedrostek z '/ ze- z funkcji czysto aspektowej — spowodowało masowe wychodzenie z obiegu tych członów par dubletowych, które były utworzone tym formantem, np. pośmiewać // wyśmiewać, policzać się //zaliczać się, pou-fać//zaufać, poszpecić//oszpecić, ponurzyć//zanurzyć, pośpić//uśpić, po-czerpnąć ł zaczerpnąć i wielu innych ¹⁷⁰.

Czynniki leksykalno-semantyczne, powodujące eliminację lub stabilizowanie się w obiegu poszczególnych dubletów słowotwórczych, nie działają już w większych seriach wyrazów, mają charakter swoisty w każdym konkretnym wypadku. Można jednak_p,osdedzieó -ogólniej, że niewielkie szanse na zwycięstwo w rywalizacji ze strukturami współpodsta-wowymi mają elementy dwuznaczne i nieprecyzyjne. ‘ Charakterystyczny jest np. proces wypierania niektórych nazw pierwotnych przez ich derywaty — zdrobnienia, które się desemantyzują i przejmują funkcję wyrazów podstawowych: podpina-podpinka (por. „Załamała ręce rzucone na źle wyprane koronki pod piny”. Zar. Chusta 21), spina-spinka itp. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że większość owych starszych struktur ma charakter homonimiczny (np. spina I 'spinka', II "kręgosłup, grzbiet' — archaiczne współcześnie, ale żywe jeszcze na przełomie XVIII i XIX w.^m, HI. 3 os. 1. poj. cz. ter. czasownika spinać). To samo podłoże — tendencję do dehomonimizacji — ma w wielu wypadkach zjawisko ekspansji przymiotników z formantem -ow(y). Sufiks -n^y), tworzący ich dublety, nie podlega ograniczeniom, jeśli chodzi o typ bazy derywacyjnej, formu-

^ł* Proces ten w szczególnym nasileniu przejawił się u schyłku XIX w. Aż do jego trzeciej ćwierci natomiast wszystkie wymienione czasowniki były w pełni żywymi jednostkami leksykalnymi; por. „Pośmiewali się z takiej tkliwości matczynej”. Reym., cyt. SW; ,/Czcigodny małżonek policzą! się do znakomitości naszej mieściny”. Loz. Wal. Noce 104; „Drudzy (...) poufali swoim przybocznym”. Syrok. Lit. I, 34: „Była to już (...) niemłoda kobieta (...) poszpecona bardzo od ospy”. Krasz. Siekiera. 29: „Ponurza dłoń w chrzcielnicy". Wysp. Skałka 278; „Pośpione leżą moje ludy”. Wysp. Legion u, 225; „Z „Historii narodu polskiego" Naruszewicza poczerpną-łem wiele szczegółów”. Żer. Dzień. I, 66, Dor. itp. ^m „Ta piszczel, a ta spinę znalazła z żebrami". Karp. Zab. VII, 35, Dor.

ja zarówno struktury odrzeczownikowe, jak odczaaawnikowe. Łatwo zatem powstają w ten sposób zbiegi homonimiczne ^,7*. Na przykład przymiotnik podstawiły, utworzony od rzeczownika podstawa („Zapomina o jednej podstawnej, odwiecznej prawdzie, że człowiek pochopniejszy do złego niż do dobrego". Szujski Odr. 68, Dor.) był formalnie tożsamy ze strukturą odczasownikową (por. „podstawny kupiec” Prz. Tyg. Życia 36/1875 — "podstawiony*). Zwycięstwo formacji podstawowy, nawiązującej tylko do rzeczownika, usunęło potencjalną groźbę nieporozumienia, która towarzyszy zawsze użyciu słowa homonimicznego.

Eliminowanie możliwości konfliktów znaczeniowych związanej z użyciem homonimów czy słów wieloznacznych — następuje też innym sposobem : przez ich słowotwórcze zróżnicowanie w poszczególnych funkcjach semantycznych. W słownictwie starszej polszczyzny występowały dwa ho-rńónimy: "mienić (się) 'przeobrażać (się)', np. „Gdy cię ujrzę, zaraz kolor mienię, albo blednieję, albo zbytnie się czerwienię”. Zab. 16, 298, L —

. i mienić (się) 'podawać miano, nazywać (się)': „Wielki fałsz mienić się i ożywać chrześcijaninem, a uczynków chrześcijańskich nie naśladować”. Rej. Post. J i 5, L. U schyłku XIX w. oba zanikły, ustępując miejsca jednoznacznym formacjom prefiksalnym: pierwszy — wyrazom zamienić („Jakaż to szkoda, że mieniąc żon swoich nie można”. Teat. 14, 68 L), odmienić, zmienić („Jako Się ludzkie wole mienią i mniemania". Jag. Wyb. C4; „Lata się mienią, lecz nie natura w człowieku”. Nar. Dz. 3, 216, L). drugi — derywatowi wymienić („Hasło wiary, przez które by rozeznawani byli wierni od innowierców, gdyby mienić hasło zapytani byli”. Smotr. El. 22, L). Analogiczny rozwój stał się udziałem dwóch homonimów krocie — 1) 'czynić krótszym' (dziś skrócić) i 2) 'poskramiać' (obecnie ukrócić) ¹⁷³.

• Spośród bezprzedrostkowych czasowników wieloznacznych można wymienić formację posażyć, zastąpioną dwoma derywatami prefiksalnymi: uposażyć i wyposażyć („Umarł w ubóstwie wielkim i córkom posagu nie .zostawiwszy, które aż panowie (...) posażyli”. Kosz. Lor. 150, L; „Posażył klasztory, zakładał szpitale”. Ujej. K, cyt. SW).

Procesy uściślające obejmują też już ustabilizowane w zasobie słownym grupy czy pola znaczeniowe derywatów prefiksalnych tej samej podstawy. W starszej polszczyżnie ich zakresy zazwyczaj w sposób mało przejrzysty krzyżowały się i zachodziły na siebie, tak że każdy z nich

| P Lista homonimów słowotwórczych z formantem -JU'y) zawarta jest w artykule:    D. Buttler, Polska homonłmia słowotwórcza. „Prace Filologiczne” XXII,

s. 121.

Bruckner (SE) wywodzi go z prasłowiańskiego rdzenia kr ot-, występującego np. w staropolskich wyrazach krotki 'łagodny, spokojny, powściągliwy’ (por. .krotki, łaskawy". XV w. Sł. Stp.), krotko 'umiarkowanie’ (por. krotko się czynić miarkować się . „Korzył się, krótko się czynił”. MPK V, 77. SŁ Stp.), krótkość powściągliwość, łagodność’ („krótkość albo łaskawość”. XV w., SŁ Stp.).

237