P1070830 (2)

XXXIV

znań w r. 1388. Przez swoje położenie w nieco większej od* ległośc; od miasta Winiary utrzymały charakter wsi do końca swego istnienia na pierwotnym miejscu (tj. do przeniesienia dalej na pn-zachód na skutek budowy twierdzy).

Wreszcie przestrzeń między tą wsią i bramą Wroniecką zajmowało wspominane już duże przedmieście Sw. Wojciecha. które podobnie jak świętomarcióskie dzieliło się na miejskie i kapitulne (po wschodniej stronie). W obu przypadkach (Sw. Wojciecha i Św. Marcina) kapitułę reprezentowali miejscowi plebani. Istnienie tych jurydyk, a przede wszystkim zagęszczenie osadnictwa przedmiejskiego stworzyło podstawy do znacznej rozbudowy obu kościołów na przełomie XV i XVI wieku (nadano im formę pseudohalowych budowli trójnawowych).

Jak już powiedziano, osadnictwo wokół miasta lewobrzeżnego było w wielu przypadkach niezależne od miasta, stanowiąc jurydyki kościelne i szlacheckie. Tworzenie ich wykazywało tendencję wzrostową, z którą miasto walczyło tyle energicznie, co na ogół mało skutecznie. Natomiast kościelne miasteczka na prawym brzegu utrzymały swój status miejski konkurując z miastem królewskim. Zwłaszcza Chwali-szewo na tzw. Grobli Kapitulnej, tj. na wyspie, przez którą wiodła stara przeprawa zmierzająca na Ostrów Tumski, rozwijało się korzystnie jako osada rzemieślnicza już w r. 1427, a po lokacji dokonanej w r. 1444 -konkurowało z miastem lewobrzeżnym przede wszystkim w produkcji rzemieślniczej. Wkrótce rada miejska Chwaliszewa wzniosła tu ratusz. Na wsch. krańcu, przy moście na starorzeczu, wiodącym na Ostrów Tumski, powstały kolejno dwa kościoły szpitalne: św. Barbary, wzniesiony w r. 1455, oraz św. Wawrzyńca, zbudowany przed r. 1509 po przeciwnej, pn. stronie przyczółka mostowego. Parafialnym dla Chwaliszewa był kościół św. Mikołaja na Zagórzu. Jedynie przejściowo w latach 1455—77 funkcje parafii przejął kościół św. Barbary, wobec upadku, a w r. 1463 pożaru starego (zapewne romańskiego jeszcze) kościoła św. Mikołaja. Budowa po r. 1463 nowej świątyni na Zagórzu jako kolegiaty, fundowanej w r. 1477 przez dziekana kapituły Adama Dąbrowskiego, przywróciła poprzedni stan rzeczy. Sw. Mikołaj był także parafią dla Ostrówka — miasteczka na prawym brzegu Cybiny. Wyróżniało się ono ze Środki przynależnością do kapituły, nie zaś przestrzennie; nie miało zresztą szans rozwoju i nie odegrało też liczącej się roli w rozwoju zespołu osadniczego Poznania.

Wzrosło natomiast znaczenie biskupiej Środki, zwłaszcza od czasu otrzymania przez nią w r. 1425 prawa odbywania

targów i jarmarków (pierwotne targi musiały upaść w związku z przeniesieniem ludności do lokowanego miasta, w połowie XIII wieku). Zapewne ożywienie Środki miało wpływ na przebudowy kościoła św. Małgorzaty w ciągu XV stulecia.

Znacznie większy ruch budowlany ogarnął samo centrom biskupie; na początku XV wieku (od r. 1399) wzniesione zostało niemal od podstaw przez bpa Wojciecha Jastrzębca prezbiterium katedry, które zastąpiło poprzednie, wczesaogo-tyckie. Jednocześnie powstał nowy dwór biskupi. W drugiej ćwierci stulecia na miejscu dawnej kaplicy grodowej ?. w. Wniebowzięcia N. P. Marii wzniesiony został znacznie obszerniejszy kościół późnogotycki. z fundacji głównie bpa Andrzeja z Bnina, za którego prowadzone były także dalsze przebudowy katedry i rozbudowa dworu. Wreszcie za bpa Jana Lu brańskiego na początku XV i wieku cały Cstrów Tumski uległ znacznemu przekształceniu; w latach 1504—12 otoczony został (bez Zagórza) muren obronnym z bramami na obu wylotach głównej drogi na mosty. Po stronie zach. w związku z budową muru została zlikwidowana ulica wika-riacka z domami wikariuszy katedralnych. Został tam po r. 1512 wzniesiony okazały późnogotycki gmach kolegium psałterzy stów (zwany psałterią), oparty na murze obronnym, natomiast wikariaty znalazły miejsce po stronie pn, gdzie ss pn.-zachodnim krańcu zlokalizowano również późnogotycki gmach akademii (zwanej Lubrańskiego) zbudowany w latach 1518—30. Wreszcie kolejnej przebudowie poddany został dwór biskupi połączony gamciem ponad ulicą z prezbiterium katedry. W tym czasie na zabudowę Zagórza, poza kościołem św. Mikołaja z plebanią, miało się składać kilkadziesiąt chałup.

Miasto królewskie, tj. właściwe miasto w morach, przeżywało dzięki ożywieniu handlowemu swój rozkwit w XV wieku, zakłócony jedynie wspomnianym już wielkim pożarem w r. 1447, po którym Poznań odbudował się w formach późno-gotycłrich; późnogotycka kamienica, już przeważnie o trzech kondygnacjach, dominowała w zabudowie wokół rynku, a także wzdłuż głównych ulic, zwłaszcza Wrocławskiej. Do czołowych inwestycji należała odbudowa i przebudowa kościoła farnego. Później, w r. 1464 spłonął klasztor dominikanów. Wsze kie jednak klęski tego rodzaju zdystansował wielki pożar następnego stulecia, w maju r. 1536. Zniszczył on północną i wschodnią część miasta łącznie z zamkiem od pu-za-chodu i ratuszem na rynku. Odbudowa po tym pożarze nie zmieniła planu miasta, lecz w zabudowie doszły do głosu ele-