P1080104 resize

64 ANNA NUSIOŁOWSKA.WltDZKA

nych (Moczydlnica Klasztorna, pow. Wołów; Strzegom, pow. Świdnica; Niemcza, pow. Dzierżoniów, itp.)-

Bardzo wyraźnie na przestrzeni całego omawianego tu okresu żary. sowują sic związki osadnictwa ze środowiskiem geograficznym. Można by tu jednak wysunąć sugestię o istnieniu pewnych różnic dotyczących znaczenia poszczególnych elementów środowiska geograficznego na powstawanie i rozwój grodów oraz osadnictwa otwartego. W pierwszych kierowano się przede wszystkim walorami obronnymi terenu oraz w znakomitej większości wypadków powiązaniami jego z siecią komunikacyjną, zarówno lądową, jak i wodną. Zapiecze gospodarcze znajdowało się dopiero na drugim miejscu. W osadnictwie otwartym sytuacja układała się odwrotnie. Najważniejszą rolę odgrywały walory gospodarcze, nieco mniejszą szlaki komunikacyjne, a zupełnie podrzędną. 1 to tylko w sporadycznych wypadkach, obronność terenu¹⁴*. W tym świetle bardziej zrozumiała staje się odmienność lokalizacji grodów i osad, otwartych. Pierwsze z nich występują głównie na wysokich terasach i brzegach rzek (np. Łubowice, Wrocław-Osobowice, Lebus. Lossow i inne), na cyplach masywów górskich (Niemcza) wznoszących się nad doliny rzeczne. a na obszarach nizinnych na lekkich kulminacjach pomiędzy moczarami lub widłami rzek (np. Moczydlnica Klasztorna, Kędzie, pow. M »u). rzadziej (w omawianym okresie) nad Jeziorami (Grzybiany, po w. Legnica). Tak więc we wszystkich wypadkach grody znajdowały się w pobliżu wody. Do najbardziej uprzywilejowanych należały przy ^t5^rł” w miejscach przepraw, zwłaszcza tam, gdzie krzyżowały się ważniejsze szlaki (dwa grody we Wrocłowiu-Osobowicach, Lebus, Łubowice. Rybo-*****

Związki grodów z jakością gleb kształtowały się różnorodnie. Zakładano Je zarówno na terenach otoczonych urodzajnymi glebami, jak i na takich, gdzie w promieniu kilku kilometrów zalegały ziemie nieurodzajne (Rybojady, Witostowics). Najczęściej Jednak obierano okolice, w których występowało więcej typów gleb, w tym Jednak chociażby małe soczewki odmian dobrych. Uprzywilejowanie takich obszarów mogłoby wskazywać na stosowanie przez mieszkańców grodów różnych form gospodarki¹⁴*.

Osadnictwo otwarte trzymało się niemal wyłącznie obszarów nizinnych. azerokieb dolin rzecznych lub rynien jeziornych, niejednokrotnie należących nawet do obszarów obecnie zalewowych (dorzecze Obry, okolice Wrocławia)¹⁴⁷. Siady najgęstszego osadnictwa występują na naj- ¹

urodzajniejszych terenach (np. Wyżyna Glubczycka, okolice Wrodawia). L_a obszarach, gdzie przeważały gleby gorsze, zasiedlano takie odcinki, n* których istniały chociażby małe soczewki urodzajniejsze (osadnictwo grupy trzebnickiej)¹⁴*, przy czym o wartości gleby, poza urodzajnością, decydowała również łatwość jej uprawy. Dlatego też w większości wy-pudków brak Jest śladów zasiedlenia terenów urodzajnych, lecz posiadających ciężkie ziemie¹⁴*.

Znaczenie sieci hydrograficznej na kształtowanie się osadnictwa otwartego było znaczne. Wskazuje na to duża jego koncentracja wzdłuż dolin rzecznych i rynien Jezłemych². Jednakże w świetle przeprowadzonych badań nie może się utrzymać pogląd A. Gałuszki² o bezwzględnym jej prymacie. Świadczy o tym chociażby fakt, że nie wszystkie dorzecza były jednakowo zasiedlane². Można by tu jedynie stwierdzić, że najbardziej uprzywilejowane były te dorzecza, które równocześnie posiadały dobre gleby. Od tej reguły istniały Jedynie w poszczególnych wypadkach pewne odstępstwa na rzecz hydrografii (dorzecze Obry) lub gleb. Na ogół jednak, przynajmniej w okresach związanych z omawianymi do tej pory fazami, oba te elementy odgrywały równoznaczną rolę.

Mniej wyraźnie zarysowują się w II fazie związki osadnictwa zarówno obronnego, jak i otwartego z bogactwami mineralnymi¹¹. Nie jest jednak wykluczone, że wynika to w pewnym stopniu z braku prowadzenia pod tym kątem Jakichś szczegółowszych badań.

Grody związane z następną, III fazą (HC—HD) nie wnoszą w zasadzie nic nowego do omówionych tu form osadniczych. W większości wypadków nawiązują one raczej do stosunków panujących w okresie poprzednim.

IV faza (HD) obejmuje bardzo znaczne obszary. Stąd też i obraz osadnictwa nie przedstawia się tu jednolicie. Na terenach położonych na północ od dolnego biegu Warty i u ujścia Odry pojawieniu się grodów towarzyszy wyraźny zanik osadnłotwa otwartego (mapy 5, 6). Do wyjątków należy jedynie kilka specjalnie uprzywilejowanych okolic, związanych głównie z ważniejszymi przeprawami (okolice Cedyni i Szczecina)¹⁴, gdzie zarysowują się skupiska wokół grodów. Na pozostałych te-

1

Zagadnienie osad otwartych z natury obronnych szerzej omawiam w pracy: Początki i rozw6i~.

Por. Gedigs, Plemiona— S. 22Z.    __

*-* Por. również Kurnatowski, Uwaęl o leaztaltowonlu- a.

2

Na fakt ten zwraca uwagę Gediga. Storn i potrzeba badań-., s. 592.

^u> Bukowski, Uwagi-., a. 80; Gediga. Plemiona-., a. 210.

«*• Gediga, op. cłŁ, s. 200.

1*1 Gałuszka, J5i* Proce.-, s. 513, 514.

« Gediga, Plemiona—, S; 200—310.

iu Godlga, U.

im yf Flllpowiak, K. SiuchołóakJ, Cedynio, „ZOW", R. 23: 1057. _Ł O Ł 70; s. Wesołowski, Szczecin prasłowiański, (w:J Z przeszloM Szczecina. Wrocław 1004, s. 20.

Archeologu Polaki, t. XV, ł i