51163 P1080101 resize

68 ANNA MKHIOŁOWSK A-\V i;c»ZK A

obronne. Stosunkowo często spotyka się tu również podobnie umieszczone osiedla otwarte z natury obronne (Miśnia, Budżlasyn-Ortenburg¹). Jedne i drugie koncentrowały się najliczniej przy dogodnych przejściach rzecznych (np. Budziszyn. skupisko grodów przy Rauhen Furt¹⁰®) oraz przełęczach górskich^{12 34}. W stosunku do grodów znajdujących się w Czechosłowacji rozmiary ich wykazują znacznie większe zróżnicowanie. Rzadziej spotyka się tutaj obiekty kilkunasto- lub kilkudziesięciohektarowe (Goldkuppe- Heinrichsburg. Kr. Kiesa, Sta u pen pod Westcwitz, Kr. Dobełn). Przeważają natomiast grody średnie (ok. 3—7 ha). Sporadycznie pojawiają się również małe gródki położone no szczytach wyniesień (ok- 1 ha)¹²⁷. Wydaje się jednak, że rozmiary ich były podyktowane głównie wielkością płaszczyzny tych szczytów, a nie odmiennym przeznaczeniem grodu. Za sugestią tą mógłby przemawiać chociażby fakt. ze niektóre z nich (Pfaffenstein, Kr. Pirna, Oybin. Kr. Zittau) zamieszkane były również u podnóża góry posiadającego dodatkowe umocnic-nia¹⁴². Zdaniem Cobłenza¹⁴² grody używane były stale przez dłuższy, nie sprecyzowany jednak bliżej, okres. Brakuje natomiast danych określających typy osad otwartych towarzyszących tym grodom. Opierając się głównie na długotrwałości niektórych cmentarzysk¹¹² (III okres epoki brązu — HC) można przyjąć Jedynie, że pewne miejsca zajmowane były trwale. Grody najliczniej występowały wzdłuż Łaby. W okolicach Rauhen Furt nad załomem rzeki po obu jej brzegach istniał nawet pewien kompleks złożony z trzech grodów, przynajmniej w pewnym okresie sobie współczesny^{1 u}. Podobne zespoły, analogicznie zlokalizowane, lecz

złożone z grodów i otwartych osad wyżynnych, znajdowały się również i przy przejściach nad innymi rzekami (np. gród w Budziszyn-Proit-schenberg i osady wyżynne w Budziszyn-Ortenburg i -Steinberg).

Jak wynika z mapy E. Piesia¹¹* stosunki grodów z osadnictwem otwartym kształtowały się różnie. Mamy tam do czynienia z grodami wchodzącymi w skład znacznych skupisk osadniczych (Budziszyn-Proit-schenberg, Drezno-Coschiitz, Eisenberg, Kr. Plauen) położonymi w Ich centrum lub na krawędzi, z grodami posiadającymi w najbliższej okolicy jedynie ślady rozproszonego osadnictwa¹¹* (zespól grodów przy Rau-hen Furt, Seifersdorf, Kr. Drezno, Sórnewitz, Kr. Miśnia), wreszcie z grodami rozwijającymi się samodzielnie na terenach niezasiedlonych (Oybin, Lobau. Staupen). Z formą ostatnią podobnie jak w Czechosłowacji łączą się głównie obiekty położone przy ważniejszych szlakach (Lóbau)¹¹⁴ i przełęczach prowadzących z północy na południe. Najczęściej analogiczne grody znajdowały się i po przeciwnej stronie pasm górskich¹¹*, blokując przejścia prowadzące z południa ku północy.

Podsumowując dane dotyczące związków grodów ze współczesnym im osadnictwem otwartym w I fazie chronologicznej, stwierdzamy, że grody powstają tu w okresie największego nasilenia osadnictwa. Najty-powsze są grody związane ze skupiskami osadniczymi. Występują jednak również grody „samodzielne”, rozwijające się poza zasięgiem zwartego osadnictwa. Ponadto współcześnie z grodami rozwijają się też kompleksy osadnicze nie związane bezpośrednio z nimi. Grody zakładane poza zasięgiem zwartego osadnictwa otwartego lub w pobliżu osadnictwa rozproszonego wiążą się przede wszystkim ze specjalnym znaczeniem danego miejsca, nie zawsze posiadającego sprzyjające warunki osadnicze (dobre gleby, rzeki łtp), a więc położeniem jego przy dogodnym przejściu przez góry, rzeki, czy też na ważniejszym szlaku komunikacyjnym. Tak więc wspomniane na wstępie sugestie W. Cobłenza i A. Gałuszki o grodach, stanowiących centra osadnicze związane z pewną grupą ludzką, dla omawianego okresu wydają się uzasadnione. Niestety jednak brakuje nam zupełnie podstaw do określenia wielkości tej grupy. Nie dają jej ani dane o osadnictwie otwartym, ani o grodach (brak informacji o Ich rozplanowaniu). Opierając się jednak na wyjątkowo dużych rozmiarach grodów czechosłowackich i na ogół średnich grodów saksońskich i łużyckich, można by przypuszczać, że już i tu istniały tendencje do zmniejszania liczby „użytkowników”, dla których gród stanowił centrum nie

^m Piesi, Lułickd kulturo.*, mapa 1.

¹¹¹ Jeżeli stan taki nie wynika z gorszego stanu badań tych terenów.

^,M W. Coblenz, Dle bc/eitiffte Sicdlung der Lausitser Kultur auf dem Schaf-berę bel Lóbau, „Arbcłts- und Forschungsberichte...**, t. 14—15: 1066, s. 130.

«^u Piesi, Kultura łużycka xo Sudetach.... s. 176, ryc. 2.

1

Piesi. LmHckń kultura..., mapo 1; W. Cobltnz zwraca tu Jodynie uwagę. ąp osady otwarte posiadały prymitywniejsze niż grody budownictwo, por. tenże. Zn den bronzezeitlichen MetaUfunden ton der Heidensehanze in Drasdcn— Coschutz und ihrer RoBe bet der zeitliehen und fanłeftoneUen Drutuno der Burgen femllitf Kultur, .ArtniU- und Forschungsberichte-.'², t. 16—17: 1007, s. 201, 211.

“² Cobltnz, Ok Burgen on der fteahen Furt..., s. 307—410.

2

aa² W stosunku do wielu a nich istnieją sugestie, że były środami Ponieważ jednak pomimo prowadzenia badań wykopaliskowych nie natrafiono na nich na -wały. stąd też wydaje sic słuszna sugestia W. Cobłenza o osadach wyżynnych współwystępojących z grodami, por. tenże. Bemerkungen..., s. 197.

w W. Cobltnz, Dic Buryeu on der Rauhen Furt und ihrc VermeMuna, jUtdts- and Forschungsberlchte—”, t. 6: 1957, s. 373, ryc. 1.

*•² W. Coblen z. Przełęcze ta Rudaioach i na Pogórzu Łużyckim to sforo-tytsoki i wczesnym średniowieczu, ..Acta ArchaeoL Carp.", t. 5: 1963 (1005), s. 181. ryc. Ł

« Coblens, Buryen der Łeusifzer Kultur..., s. 199; Niesiołowska-- Wędzka. P—gt-. •- 418 n.

W. Coblens. £Me Weil om Pfaffenstein in der SlditUchen Schteeiz, (w:| Vsris orefcaeolopica Wilhelm Uuuermagt zum 70. Geburtstag dargebracht, Berlin 1964. C. 76—76.

3

• Coblens. op. etc., ². 199. 200.