P1080774

ukazane w obrazach zewnętrznych. Sny owe mają wartość ilustracyjną, i to dla widza dramatu, a nie wartość poznawczą dla samego bohatera (wyjąwszy zapowiedź przyszłości — uwolnienia — we śnie Więźnia). Nie oświecając o niczym bohaterów, lecz tylko ukazując widzowi ich wnętrze, nie wywierają też one wpływu na losy postaci, tj. na bieg akcji w dramacie.

Odmienny rodzaj snów, które także ukazują to, co dzieje się w duszy bohatera, ale tym razem — również samemu bohaterowi (uprzytamnia on sobie, że i co śnił), i które nadto przedstawione są środkami artystycznymi mającymi charakter nowatorski, oddającymi zarazem w tej czy innej mierze swoistą poetykę snu, przynosi proza „fragmentów” Krasińskiego z okresu genewskiego (zwłaszcza Marzenie człowieka przeżytego, 1830).

W utworach tych pojawia się jednocześnie charakterystyczna dla twórczości Krasińskiego odmiana snu, jaką jest sen — wizja historiozoficzno-eschatologiczna o tradycjach biblijnych i dantejskich {Marzenie, Sen, 1830). Tego rodzaju wizją jest również sen Herburta w Herhurcie (1837) i jego przetworzenie w Śnie z Niedokończonego poematu (1838—1852) oraz Sen Cezary (1839). Treścią tych snów jest przedstawianie — w obrazach silnie alegoryzowanych — „prawdy epoki naszej” i „piekła na ziemi”. Sen — wizję historiozoficzną wprowadzi także Norwid w późnej noweli Stygmat (1883).

Najbardziej podatną na konwencjonalizację odmianą snu przedstawionego (występującą w różnych gatunkach literackich), o bardzo starej tradycji, jest sen proroczy, który w tym okresie ma najczęściej charakter przeczucia, nieraz także ostrzeżenia. W tym ostatnim wypadku wpływa on na losy postaci i odgrywa przez to istotną rolę w samej fabule utworu: postawa bohatera wobec zawartego we śnie ostrzeżenia — które poddaje on wykładni — może być pozytywna (sen Swityna w Królu-Duchu, ostrzegający go przed morderczymi zamiarami Popiela) lub negatywna {Sen srebrny Salomei). U Norwida znajdujemy inną jeszcze odmianę snu, którego treść łączy się z przyszłością — sen życzeniowy (sen Rakuza w Krakusie). Elementy życzeniowe wbudowane są także (wraz z proroczymi) w sen — wnikanie wewnętrzne w Malwinie.

Całkowicie odmienny rodzaj snu przedstawionego (który uwikłany jest w szczególną konstrukcję artystyczną całości utworu) pojawia się w Samuelu Zborowskim i Królu-Duchu („sen genezyjski ducha”). Sen ten nie przynosi poznania przyszłości, ale stanowi formę pamięci

0    przeszłości. Jednak pamięć i przeszłość dotyczą tutaj bohatera, który nie jest jednostką w zwykłym sensie tego słowa. W postać jego wcielony jest duch, który przebył uprzednio wiele innych wcieleń; bohater ten, a przez niego — duch, przypomina sobie swoje wcześniejsze dzieje w poprzednich wcieleniach. Dzieje te sięgają początku kosmosu, duch bowiem wcielał się w toku procesu ewolucyjnego najpierw w najprostsze, potem w coraz wyższe formy wszystkiego, co istnieje, wreszcie w ludzi. We śnie przypomina on sobie cały ten łańcuch ewolucyjny własnych dziejów (odzyskując pamięć o tym, że był gadem, rośliną, minerałem — oraz tym, jaką był postacią ludzką, gdy zaczął już wcielać się w ludzi). Sen ten można więc nazwać snem kosmologicznym. Wpisana jest w niego określona wizja kosmosu.

5. Znamienny dla literatury polskiej XIX w. fakt literacki to pojawienie się literackich zapisów rzeczywistego snu. Zapisem takim jest wiersz Śniła się zima (1832, 1840) Mickiewicza. Częściowo charakter ten mają niektóre „fragmenty” prozatorskie Krasińskiego. Charakterystyczne jest również to, że poeci romantyczni zapisują i poddają wykładni swoje sny w dziennikach

1    notatnikach {Raptularz Słowackiego) oraz przekazują ich treść w prowadzonej korespondencji. Uczestnicy grupy skupionej wokół Towiańskiego posługują się swoimi snami w manipulującym kształtowaniu stosunków wzajemnych i swoistej walce ideowej. Zainteresowanie rzeczywistymi snami pojawi się na nowo w trzeciej ćwierci XIX w. {Z dziennika psychologa Ochorowicza).

Najbardziej interesujące jest jednak może to, że w literaturze tego wieku pojawia się utwór, w którym nie jest przedstawiony żaden sen, lecz któremu w całości właściwa jest poetyka snu. Za utwór ten uznać należy (za W. Borowym) Dziadów cz. IV. Na inny sposób „snem — dramatem” (J. Kleiner) jest pełen snów Samuel Zborowski. Rzecz także godna uwagi, iż uchodząca za szczytowe osiągnięcie polskiej prozy realistycznej Lalka Prusa zbudowana jest w istocie na dwu planach: na planie snów — wnikania wewnętrznego (i różnego rodzaju wizji, jakie mają główni bohaterowie) oraz na planie jawy.

Lit.; J. G. Pawlikowski, Studiów nad „Królem-Duchem” część pierwsza. Mistyka Słowackiego, 1909 s. 307 — 325; J. Kleiner. Juliusz Słowacki, wyd. 2, 1923; S. Baley, Psychoanaliza jednej pomyłki Słowackiego, „Pamiętnik Literacki” 1924/25; G. Bychowski, Słowacki i jego dusza. Studium psychoanalityczne, 1930; W. Borowy, Kamienne rękawiczki i inne studia literackie, 1932 (tu studia: „Potężne oko” Mickiewicza, „Dziady” a magnetyzm i teozofia, Zagadkowość w kompozycji „Dziadów” i próba jej wyjaśnienia): S.^ Baley, Osobowość twórcza Żeromskiego, 1936, s. 161 — 186; Kleiner, Mickiewicz, 1948; J. Przyboś, Trzy wizje (1955),

Mickiewicza, wyd. 3 powiększone, 1965; W. Borowy, O poezji Mickiewicza, 1958; I. Dąmbska, Zagadnienie morzelH n> greckiej filozofii starożytnej (1960), [w:J Znaki myśli, 1975 (sny w Dziadach s. 138— 139); M. Janion, Zygmunt Krtisirtskil i dojrzałość, 1962 s. 156*—164; B Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego (1964), 1970, rozdz. IV: „Gatunko