obraz4

16 Rytuały

1. Dwa sposoby obserwacji

Podstawową metodą zbierania informacji pozostaje obserwacja¹, która może przybrać dwie odmienne postacie:

-    Mniej lub bardziej systematyczna obserwacja zachowań w oparciu o instrukcję lub zestawienie sporządzone na podstawie wywiadu wstępnego w wybranych grupach danej populacji. Obserwator podchodzi do zagadnienia z pewnym dystansem, tak aby pozostał jak najbardziej neutralny.

-    Obserwacja uczestnicząca, podczas której badacz integruje się z grupą badanych i współdziała z nią w różnych sytuacjach. Nawet jeśli uda mu się stworzyć od razu kilka hipotez lub zarysować centra zainteresowań, jego główną troską jest obserwacja ludzi, których chce zrozumieć.

A) Oto przykład pierwszego sposobu prowadzenia obserwacji: Badania B. Brila dotyczą „niezmienników” lub „rytemów” możliwych do wyróżnienia na podstawie analizy porównawczej całokształtu rytuałów związanych z narodzinami i śmiercią, zaobserwowanych w różnych kulturach afrykańskich. Można hipotetycznie przyjąć pewną liczbę systemów pozwalających poprzez różnorodne kombinacje na zrekonstruowanie zachowań rytualnych w oparciu o trzy poziomy struktury rytuału:

Poziom 1: rytuał globalny lub całościowy, np. obrzęd pogrzebowy, Poziom 2: kolejne elementy rytuału, np. oczyszczenie, ofiara, Poziom 3: podstawowe działania rytualne, np. skropienie, libacja. Jednakże metoda analizy wyłącznie opisowej nie wystarczy do interpretacji zaobserwowanych zachowań, próby uchwycenia ich „sensu”. Jest to widoczne w wyborze i w nazwach kategorii rytemów, np. „ofiara” lub „oczyszczenie”, które z kolei obejmuje sześć rytemów: kąpiel, skropienie, mycie, wycieranie, zamiatanie i spalenie. Samo skropienie oznacza coś więcej niż tylko pokropienie wodą osoby lub przedmiotu, podobnie jak pojęcie ofiary jest nierozerwalnie związane z zabiciem.

Taki sposób poznawania rytuałów odsyła więc metody badawcze do określonej problematyki, która wyjaśnia ogólne tendencje do rytualizacji pewnych zachowań. Rytuał może być uważany za język grupujący różne wektory: celowości (o którym mówiliśmy przy okazji funkcji), ale także genezy, inspiracji. Poza odkryciem struktury ² praktyk rytualnych należy pytać o formą ekspresji - dlaczego przyjął sią właśnie taki program wybranych działań? Istnieje interesująca hipoteza na ten temat: np. ryt chodzenia wokół pewnych miejsc (dom, grób, świątynia) może odzwierciedlać powiązania miądzy człowiekiem i jego otoczeniem; przemieszczanie sią ciała ma imitować ruch słońca. Jednym ze źródeł zachowań rytualnych może wiąc być interpretacja zjawisk natury, pozostaje tylko pytanie, które z nich człowiek uznał za najistotniejsze - bez wątpienia te, które posiadały najbogatszy charakter w dziedzinie percepcji i uczuć. Przy czym badacz dysponuje również innymi hipotezami.

B) Z metodą obserwacji uczestniczącej i badań zaangażowanych wiążą sią problemy znaczenia i zagadnienie „miejsca”. Szczególnie szamanizm uważany jest przez wielu badaczy za zjawisko służące poznaniu środowisk związanych z okultyzmem.

Według J. Favret-Saada badającego te praktyki w lasach Normandii należy odrzucić niezaangażowanie, jeśli chce sią dotrzeć do sedna sprawy: „Dopóki zajmowałem postawą etnografa, który chce poznać dla samego poznania, moi rozmówcy raczej sprawdzali moją wiedzą, aby zrozumieć niejasny cel moich poszukiwań, niż przekazywali mi cokolwiek ze swojej wiedzy. Należało wiąc porzucić neutralność jako postawą absurdalną i fałszywą”. W magii nie ma miejsca dla neutralnego obserwatora.

Rytuał utrwala sią przede wszystkim przez słowo, osobą je wypowiadającą i miejsce, z jakiego mówi. Szamanizm staje sią w ten sposób systemem miejsc, w którym funkcjonuje czarownik oznajmujący i odczarowujący los oraz jego pomocnicy.

Nie ulega wątpliwości, że metoda obserwacji uczestniczącej pozwala uchwycić aspekty i procesy, których nie można zobaczyć z zewnątrz, dotyczy to szczególnie klimatu mikrokulturowego, w którym mieści sią rytualność, „sekretnych” praktyk, do których zwykły obserwator nie ma dostępu, a także osobistych doświadczeń uczestników, jakie mogą ujawniać sią na pewnym poziomie wymiany i współdziałania. Istnieje jednak ryzyko zbytniego zaangażowania badacza pozostającego w bliskim kontakcie z grupą wybranych, łatwo wtedy o zniekształcone obserwacje i stronniczą interpretacją łączącą złudzenia z rzeczywistością. Wracając do poprzedniego przykładu, należy podkreślić, że w czarach system miejsc ma kapitalne znaczenie, badacz.musi zdawać sobie jasno sprawą z własnego miejsca oraz z roli wybranej lub przypisanej.

1

   Zob. J. Cuisenier i M. Segalen, L'ethnologie de la France, seria „Que sais - je?”.

2

   Możemy przypuszczać, że rezultaty naszej pracy będą podobne do osiągniętych przez Levi-Straussa w w wyniku analizy strukturalnej mitów, gdyż przyjmując nawet, że rytuał tworzy, język w akcie”, jest on mniej bogaty i raniej dostępny niż opowiadania mityczne.