P1130625 resize

24

W Dagestanie, a takie w Gruzji środkowej, znajdowane są typowe dla kultur Mierzanowke-Kośtany-Nhra Zausznice w kształcie wierzbowego liścia, podczas gdy z kolei w kulturze Polada we Włoszech północnych (*p nad jeziorem Garda) kaukaskie szpile z podwójną wolutową główką (i. Machnik 1974, tabł. VI: 25).

Nasuwa się więc pytanie, czego dowodzą paralele kaukaskontrodkowo-europejskie. Odrzucając tłumaczenie ich powstawania drogą konwergencji, gdyż chodzi o zespoły cech tzw. drugorzędnych, można by się dopatrywać oddziałania dalekosiężnej wymiany, gdyby dotyczyły one jedynie niektórych kategorii wytworów (zwłaszcza metalowych). Wobec jednak lak szerokiego zakresu analogii jedynym możliwym wyjaśnieniem jest to, że określone cechy i zespoły kulturowe /ostały przeniesione przez ich twórców i użytkowników. Teoretyc/nie byłby do przyjęcia pogląd (I Bóna 1965) lokalizujący w zachodniej Anatolii centrum, z którego w pewnym okresie rozprzestrzeniły się grupy ludzkie w kierunkach północno-zachodnim do Europy środkowej i wschodnim — na Kaukaz. Jednakże pojawia się coraz więcej danych świadczących o wyjątkowo ważnej roli obszarów południowego Kaukazu i wschodniej Anatolii jako ośrodka gospodarczego i kulturowego. To tutaj właśnie w bliskim sąsiedztwie wysokich cywilizacji Iranu oraz międzyrzecze Tygrysu i Eufratu rozwija się już od początków 3 tysiąclecia metalurgia oparta na bogatych miejscowych złożach miedzi (T. Czubraiszwiłi 1971; R. M. Muaczajew 1975). Dogodny klimat i dobre gleby umożliwiają szybki rozwój hodowli i rolnictwa. Z czasem następuje wzrost osadnictwa, powstają osady-telle o zorganizowanej zabudowie. Rozwija się ożywiona wymiana z jeszcze bardziej rozwiniętymi sąsiednimi cywilizacjami. Ta więc część kontynentu azjatyckiego miała wszelkie dane, aby stać się terenem, skąd dokonywała się ekspansja nie tylko na północ, na stepy przed kaukaskie, ale i w kierunku zachodnim. Bardzo ważne znaczenie ma fakt, że analogiczne środkowoeuropejskim znaleziska południowokau-kaskie posiadają starszą od tych pierwszych metrykę.

Nic znamy, rzecz jasna, przyczyn wywołujących migracje większych lub mniejszych grup ludzkich. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że tymi, którzy przynieśli do Europy elementy kulturowe z terenów położonych między Morzem Kaspijskim a Czarnym, byli ludzie wyspecjalizowani w odkrywaniu złóż miedzi i w jej obróbce. Jak to już bowiem zauważyliśmy na innym miejscu, pierwsze wczesnobrązowe centra osadnicze w Europie środkowej tworzą się przede wszystkim w rejonach, gdzie w pobliżu występują złoża miedzi (ryc. 7), a więc w Alpach i u ich podnóży, na obszarach karpackich, np. w Kotlinie Koszyckiej czy w Siedmiogrodzie. Powstanie pala litowych osiedli kultury Polada w głębi wysokich gór, np. nad jeziorem Ledro w okolicy Trydentu trudno tłumaczyć inaczej, jak właśnie zasobnością okolicy w miedź (R. Perini 1972). W osadach tych znajduje się stosunkowo dużo wyrobów miedzianych, a przede wszystkim ślady odlewnictwa. Istnieją dane świadczące o eksploatowaniu już w tym czasie bogatych złóż miedzi w Alpach Wschodnich, w rejonie Mittelbergu na południe od Salzburga (R. Pillioni 1954), Niektórzy badacze przypuszczają, że osady na jeziorach Mondsee — Attersee zawdzięczają swój rozwój przeróbce wydobywanej z głębi Alp miedzi oraz pośrednictwu w handlu tym surowcem (np. M. Heli 1961).

Wspomnieliśmy o niemal równoczesnym powstaniu tych różnych oddalonych od siebie ośrodków osadniczo-metalurgicznych, wykazujących — jak to już widzieliśmy — uderzająco bliskie sobie cechy kultury materialnej i duchowej. Najprawdopodobniej więc przybysze z obszarów anatolijsko-kaukaskich, przynoszący ze sobą nowe cechy kulturowe oraz umiejętności techniczne, osiedlili się jednocześnie w kilku punktach naszego kontynentu (J. Machnik 1975).

Jedna z fal, prawdopodobnie najstarsza, mogła przybyć — jak chcą I. Bóna (1965) i N. Kalicz (1968) — poprzez Bałkany środkowe i dotrzeć wzdłuż Wardaru i południowej Morawy na teren Kotliny Karpackiej (ryc. 7). Był to prawdopodobnie szlak utarty już w okresie formowania się kultury vu£edolskiej, a nawet wcześniej, kiedy istniały silne związki między Anatolią a kulturą badeńską (N. Kalicz 1963). Inna grupa osadników, przybyła zapewne drogą morską, docierając do północnych wybrzeży Adriatyku najprawdopodobniej gdzieś w rejonie Zatoki Weneckiej, dając początek przede wszystkim kulturze Polada. Najdłuższy szlak prowadziłby do północno-wschodnich wybrzeży Hiszpanii, do podnóży Gór Iberyjskich. Wątpliwe jest, aby interesujące nas elementy kulturowe dostały się tam spoza Pirenejów, np. ze strefy alpejskiej. Jak już wspomnieliśmy, znaleziska północnohiszpańskie przypominają najbardziej najwcześniejsze kultury wczesnobrązowe dorzecza środkowego Dunaju. Swoją wymowę w tym kontekście mają wspomniane już, znalezione w Castcllar pod Walencją fragmenty naczyń przypominających przedkaukaskie „kurylnicc”. Natomiast grupa znalezisk we wschodniej Langwedocji u ujścia Rodanu stanowi najpewniej wynik przenikania osadnictwa wczesnobrązowego z sąsiednich obszarów alpejskich.

Oczywiście istniały już w tym okresie rozwinięte środki transportu lądowego i wodnego. Mniej więcej od początku 2 tysiąclecia mnożą się znaleziska cztero- i dwukołowych wózków z nieruchomą osią (ryc. 5, 8, 9). O ich powszechnym użyciu świadczą liczne modele gliniane, z których przeważnie docierają do nas jedynie kółka z charakterystyczną długą piastą (tabl. II: 3, IV: 9). Wyraźnie wzrasta rola konia używanego do jazdy

%