P1130764 resize

nia te pozostają w związku z analogicznym procesem kulturowym ogarniającym znacznie szersze tereny południowe środkowej Europy, gdzie na miejsce kultur wczesnobrązowych pojawiają się kultury mogiłowe. Zagadnienie genezy tych kultur wzbudziło bardzo żywe zainteresowanie i posiada obecnie dość bogatą literaturę, aczkolwiek opinie na ten temat w dalszym ciągu nie są jednolite (Z. Bukowski 1969, s. 68-70, 158-178). Dla przeobrażeń kulturowych, jakie nastąpiły w początkach II okresu epoki brązu (BB,) na Śląsku i w Wiclkopolscc, zagadnienie genezy kultur mogiłowych, szczególnie ich grup nad środkowym Dunajem, a po części również w południowych Czechach i w Kotlinie Karpackiej, posiada nader istotne znaczenie. Najogólniej można powiedzieć, żc część badaczy wiąże pojawienie się kultur mogiłowych z większymi przemieszczeniami ludnościowymi, określając nawet ten czas jako okres wielkich wędrówek w środkowej Europie. Kierunek ekspansji ludności kultur mogiłowych określa się od zachodu na wschód, niekiedy jednak wskazuje się na kierunek odwrotny. Zdaniem innych badaczy, m. in. czechosłowackich, w kształtowaniu kultur mogiłowych uwzględniać należy, nie wykluczając możliwości pewnych przesunięć ludnościowych, przede wszystkim udział miejscowego starszego podłoża kulturowego, m. in. kultury unietyckiej.

Wpływy kulturowe głównie z terenów nad środkowym Dunajem, a po części także z południowych Czech, z tamtejszych kultur mogiłowych, dotarły w II okresie epoki brązu, zwłaszcza przez Bramę Morawską, na północ, na tereny Śląska i części Wielkopolski. Te oddziaływania doprowadzają do ukształtowania się na tych terenach w początkach starszego okresu epoki brązu (BB,) obu wyróżnionych lokalnych grup kulturowych czy może nawet kultur. Wielorakie powiązania dostrzegalne w wyrobach brązowych, obrządku grzebalnym, a przypuszczalnie także w formach gospodarki i stosunków społecznych potwierdzają silne związki obu grup z kręgiem kultur mogiłowych. W tym sensie można je uważać za lokalne, peryferyjne grupy kręgu kultur mogiłowych, a głównie środkowonaddunajskiej kultury mogiłowej. Nie można jednak pomijać odrębnych cech obu grup z terenów Polski, i to specyficznych dla obu łącznie, jak i każdej z osobna. Są one widoczne głównie w lokalnych formach wyrobów brązowych, a w przypadku grupy środkowo-śląsko-wielkopolskiej także w ceramice (tzw. „tekstylna”). Znacznie trudniej określić bardziej wszechstronnie specyfikę tych grup w zakresie gospodarczym z uwagi na słabą znajomość stanowisk osadniczych. Związek przeobrażeń kulturowych, które doprowadziły na terenie ziem polskich do powstania obu grup lokalnych, z procesem kształtowania się kultur mogiłowych wydaje się niewątpliwy. Wyjaśnienia wymaga natomiast charakter tego związku, jak i określenie roli w tych przeobrażeniach kulturowych starszego podłoża kultur wczesnobrązowych. Rozstrzygnięcie tych zagadnień na podstawie aktualnych źródeł archeologicznych nie może być ostateczne i jednoznaczne. M. Gedl, odbiegając od większości dotychczasowych poglądów, nie widzi związków kultur mogiłowych ze starszym wczesno-brązowym podłożem kulturowym, a powstanie „kultury przedłużyckiej” jest, jego zdaniem, rezultatem napływu ludności o kulturze mogiłowej z dorzecza środkowego Dunaju (M. Gedl 1975, s. 81). Wydaje się, że do tak stanowczych sformułowań brak jest dostatecznych podstaw źródłowych, a ogólne stwierdzenie o braku nawiązań w rozwoju kulturowym między kulturami wczesnobrązowymi a mogiłowymi posiada wartość relatywną. Można bowiem wskazać na pewne cechy kulturowe, które mogłyby jednak tego typu powiązania potwierdzać. W przypadku terenów Polski obie grupy kulturowe na Śląsku i w Wielkopolsce zajmują przecież głównie dawne tereny osadnictwa unietyckiego. Ludność „kultury przedłużyckiej”, a więc obu wydzielonych przez nas grup lokalnych, kontynuuje na naszych ziemiach tradycję rozwijania produkcji metalurgicznej. Szereg wyrobów brązowych z II okresu epoki brązu posiada swoje formy wyjściowe we wczesnym okresie tej epoki. Można nawet wskazać choćby na groby kurhanowe kultury unietyckiej jako na pewne nawiązania w obrządku grzebalnym. Wydaje się, iż motywacja wznoszenia grobów kurhanowych w obu kulturach była jednak odmienna i wypływała z innej tradycji. Nie rozwijając szerzej tych rozważań, bardziej zgodny z wymową źródeł będzie pogląd, który nie wyklucza udziału grup ludnościowych z południa w przeobrażeniach kulturowych, jakie nastąpiły w starszym okresie epoki brązu na Śląsku i Wielkopolsce, jednakże proces tych przeobrażeń ogarnął przede wszystkim autochtoniczną ludność i wchłonął także pewne elementy kultury wczesnych okresów epoki brązu. Przebieg tego procesu był najprawdopodobniej różny na terenie Śląska i Wielkopolski. Przypuszczalnie w grupie środkowo-śląsko--wielkopolskiej udział miejscowych elementów kulturowych, i to bardziej zróżnicowanych (obok kultury unietyckiej także prawdopodobnie grobsko-śmiardowskich, iwieńskich i typu Bruszczewo — ceramika „tekstylna”) był znacznie większy niż w grupie śląskiej, gdzie prawdopodobnie napłynęły liczniej nowe grupy ludności.

' Uwagi o genezie kultury starszego okresu epoki brązu na Śląsku i Wielkopolsce uwidaczniają, że obszar ten był najbardziej włączony w przeobrażenia kulturowe, które doprowadziły na południu w dorzeczu środkowego Dunaju do powstania kultur mogiłowych. Analogiczny przebieg tych przeobrażeń na ziemiach Polski, dokonujących się pod wpływem impulsów południowych, skłania do włączenia terenu Śląska i znacznej części Wielkopolski w zasięg oddziaływań kultur mogiłowych. Biorąc pod uwagę dające się uchwycić pewne podobieństwa kulturowe tych dwóch regionów w starszym okresie epoki brązu, na terenie których wydzielamy dwie grupy lokalne, można obecnie wyróżnić jednostkę nadrzędną, określając ją jako śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa.