P1190073

kie ludy właściwie czczą identycznego Boga (lub bogów), tyle że pod różnymi nazwami. Doszła do tego również spekulacja hinduska i hellenistyczna⁵¹. Jest rzeczą ciekawą, że spekulacje monoteizujące były czasem instrumentem walki klasowej czy społecznej o dominację ideowo-polityczną. Widzimy to na przykładzie reformy Echnatona (Amenofisa IV) — zresztą nieudanej — lub spekulacji ideologów klasy kszatrijów (rycerzy) w Indiach, które to spekulacje doprowadziły do pojęcia jedynego boga-duszy kosmosu — Brahmana (por. słynne upaniszady i aranyaki). Ważnym przejawem spekulacji warstw zarówno wykształconych (kapłanów i myślicieli), jak i ludowych było kumulowanie funkcji bogów, przypisywanie im opieki nad czynnościami lub zjawiskami podobnymi i jednocześnie — na skutek postępów myślenia abstrakcyjnego — coraz bardziej różnymi, aczkolwiek powiązanymi nicią asocjacji. Mówiliśmy o tym, podając przykłady, w rozdziale poprzednim. Kumulowanie funkcji musiało prowadzić do zmniejszania się liczby bogów lub też do uszczuplania zakresu ich władzy, a następnie — do zanikania wielu bogów na rzecz jednego bóstwa awansującego, wzrastającego w siłę i znaczenie.

W ten sposób doszliśmy do nader istotnego czynnika poznawczego genezy pojęcia Boga monoteistycznego, a mianowicie do postępu sprawności myślenia ludzkiego. Rozwój społeczny, postęp ludzkości polega bowiem i na tym, że człowiek myśli w sposób coraz to bardziej abstrakcyjny, oderwany od konkretu. Jednakże trzeba odróżniać abstrakcję prawdziwą od ogólnień fałszywych. To, co stanowiło siłę rozumu ludzkiego, stawało się często jego słabością — człowiek wikłał się w miarę rozwoju swego intelektu w coraz to po-

» Piękny przykład literacki takiej spekulacji daje A. Krańca w Tala, Warszawa 1057, s, 102, tęźniejsze alienacje i hipostazy. Pierwotne alienacje tkwiące u genezy pojęcia boga w ogóle (abstrakcje poszczególnych cech, jak np. siły, mądrości łtp.) łączą się ze sobą w jedną wielką abstrakcję jedynego Boga, ideału wszelkich cnót, skumulowanych w jednej osobie, a później w bezosobowym duchu — Najwyższej Istocie. Engels ujmuje to w ten sposób: „Na jeszcze wyższym szczeblu rozwoju (pojęcia Boga — Z. P.) wszystkie naturalne i społeczne cechy wielu bóstw zostają przeniesione na jednego Wszechmocnego Boga, który z kolei jest tylko refleksem abstrakcyjnego człowieka” •*. Szczególnie interesującym przykładem takiego połączenia cech różnych bogów, a więc zarazem odbiciem różnych stron istoty człowieka, jest koncepcja Jezusa, który jest Bogiem-Królem, panem i władcą świata, a zarazem Bogiem-cierpiętnikiem, skupiającym w sobie jako w odkupicielu wszystkie niedole i biedy ludzkości.

Do najważniejszych stadiów przejściowych pomiędzy politeizmem a monoteizmem należą: henoteizm (kathe-noteizm) i monolatria. Nazwa „henoteizm"⁵¹ została rozpowszechniona przez wybitnego religioznawcę. — Maksa Mullera na oznaczenie ciekawego zjawiska zacierania się różnic pomiędzy bogami poi i te is tycznym i w trakcie modlitwy. Bóg. do którego modli się w danej chwili wierzący, niejako przesłania, odbiera atrybuty i zakres kompetencji pozostałych bogów Zjawisko to prześledzono wyraźnie w religii starohinduskiej — braminizmie; głównie dochodzi ono do głosu w jednej z jej świętych ksiąg — Atharttxi-We~ dzie. Zacieranie się różnic pomiędzy wyspecjalizowanymi bogami prowadziło zarówno do uważania każdego

a Zob. r. Engels: aatir-MdiKag. » zbiórce — K. Marks. F. tagSk O religii. Warszawa IKS. z. IW.

*• z greckiego ftełz Mm, honor dicoa — Jeden bóg.

M?

10*