P1260081

Ol    5    MM

82. Kraków. Katedra. Przekrój poprzeczny przez transept

ega była faktem tak istotnym, że katedra, w której się ona odbyła, musiała przybrać formę katedry koronacyjnej. Odbytą więc kilka miesięcy przed rozpoczęciem przebudowy koronację widzi autor w jakimś sensie jako przyczynę sprawczą tej przebudowy. Oczywiste nawiązanie do katedry wrocławskiej interpretuje, zgodnie z dotychczasowymi poglądami na miejsce katedry wrocławskiej w historii gotyku w Polsce, w kategoriach cysterskich inspiracji i po prostu wawelską katedrę zalicza do cysterskiego typu Morimond-Citeaux III. To włączenie katedry wawelskiej do cysterskiego ciągu rozwoju architektury odgrywa w królewskiej interpretacji katedry rolę istotną, bowiem katedra wrocławska, jako bezpośredni pierwowzór, w żaden sposób do takich interpretacji się nie nadawała. Cysterskie natomiast kościoły głównie w Czechach i Austrii, ale także i w Polsce, z panującymi dynastiami były bardzo silnie powiązane, pełniąc niekiedy funkcje książęcych czy królewskich nekropoli. W ten sposób do czasu wzniesienia katedry praskiej, której forma i funkcja całkowicie spełniały ideę katedry gotyckiej jako katedry królewskiej, w interpretacji Crossleya do rangi architektury królewskiej podniesiona została architektura cysterska. Drugi czynnik, który zdaniem Crossleya pod względem formalnym nadawał katedrze charakter królewski - to formy stylu rayonnant przeważające nad formami tzw. gotyku redukcyjnego⁰⁶.

Układ przestrzenny nowego chóru, jak to wszyscy zgodnie podkreślali, powstał w oparciu o schemat chóru katedry wrocławskiej. Skoro jednak też wszyscy zgodnie przyjmowali, że chór wrocławski przejął model chóru cysterskiego, tym samym uznawano, że chór krakowski nawiązywał do architektury cysterskiej. Tak więc wzorzec chóru wrocławskiego zdegradowany został do roli pośrednika w nawiązaniach do architektury cysterskiej. Nawet gdyby aktualne pozostawały cysterskie źródła dla chóru wrocławskiego, to nawiązanie w katedrze krakowskiej do czasowo już odległego wzoru powinno wywołać próby określenia znaczenia relacji między tymi dwiema katedrami. Błędem oczywistym było traktowanie wzoru wrocławskiego li tylko jako pośrednika między katedrą wawelską a architekturą cysterską.

Wprowadzenie w katedrze wrocławskiej prostokątnego obejściowego chóru w latach czterdziestych XIII wieku nastąpiło wówczas, gdy w Europie Środkowej rozpowszechniała się w architekturze cysterskiej forma chóru zaliczanego do typu Morimond-Citeainc III.

W roku 1320, gdy rozpoczynano przebudowę katedry krakowskiej, typ ten w architekturze cysterskiej Europy Środkowej był już mocno ugruntowany, w różnych zresztą wariantach. Są pośród nich na przykład budowane na takich samych planach zarówno bazyliki, jak i hale. Pojawiają się również w ogólnym schemacie prostokątnym tendencje do zamykania wysokiego chóru także zamknięciami apsydialnymi lub wielobocznymi. Charakterystyczne jest również pośród halowych budowli o planie przynależnym do typu Morimond-Citeaux III dążenie do uproszczenia układu przestrzennego chóru do trzech naw i naturalnego w układzie halowym zanikania wschodniej nawy obejścia. W końcu w latach dziewięćdziesiątych XIII wieku w cysterskim kościele w Sedlec wprowadzono wielki katedralny program pięcionawowego kościoła z wielobocznym obejściowym prezbiterium i kaplicami promienistymi. Klarowność, czystość i odrębność typu cysterskiego zanikła, a w układzie trój-lub pięcionawowego prostokątnego chóru wystąpiła znaczna ilość wariantów, i to zarówno w układzie bazylikalnym, jak i halowym. Ujmowanie ich wszystkich w ramach typu Morimond-Citeaux III narzuca sztuczną jedność tej różnorodnej rzeczywistości⁶⁷.

W wielkiej rozmaitości cysterskich wielonawo-wych chórów prostokątnych przypisywanych do schematu Morimond-Citeaux III, cysterskość wawelskiej katedry jest pozorna i tym bardziej znaczące stąje się odwołanie właśnie do starego wzorca chóru katedry wrocławskiej. Istotna jest jednak między nimi jedna różnica: katedra wrocławska już od początku planowana była jako beztranseptowa i nic nie wskazuje na to, by koncepcja z transeptem w którymkolwiek momencie jej gotyckioj historii się pojawiła. Tymczasem w katedrze wawelskiej, której zasięg w kierunku zachodnim wytyczyła katedra romańska, wprowadzenie transeptu dodatkowo zaakcentowało niezwykłą przewagę długości

chóru nad bardzo Bkróconym korpusem. Tak wyraźnie w rozwoju katedry gotyckiej zaznaczona tendencja do wydtużonia chóru aż do zrównania jego długości z korpusem, tutaj doprowadziła do daleko idqcej deprecjacji części zachodniej. Nie wy-dąjo się, aby obecność transeptu w katedrze krakowskiej stanowiła nawiązanie do architektury cysterskiej: nie takie przynąjmniej w katedrze pełnił funkcje, jak w kościele cysterskim. W pełni należy zgodzić się z tezą o usytuowaniu transeptu w tym właśnie miejscu ze względu na mieszczący się tutąj grób św. Stanisława. I miejsce, i układ transeptu tym funkcjom relikwiowym w pełni odpowiadąją⁶⁸.

Wzór wrocławskiego chóru naśladowany w katedrze krakowskiej oznaczał zapewne przede wszystkim przyjęcie rozwiązania przestrzennego

0    programie funkcjonalnym właściwym dla kościoła katedralnego i kojarzącego się z typem kościoła katedralnego. W statutach kapituły krakowskiej, wydanych przez następcę Nankera Jana Grota, znajdował się przepis o obowiązku kleru z kościołów krakowskich i jego przedmieść uczestniczenia w niektóre niedziele i święta w nabożeństwach odbywających się w katedrze⁶⁹. O obowiązku tym pisze się jako wynikającym z dawnej tradycji. Budowa nowego chóru, obszerniejszego zresztą niż we Wrocławiu, dawała odpowiednie ramy architektoniczne solennym obrzędom liturgicznym. Gromadziły one znaczne ilości kleru zarówno katedralnego, jak i z pozostałych kościołów krakowskich

1    podkrakowskich. Czyniło to z katedry wawelskiej prawdziwie odświętny kościół miasta. Schemat długiego chóru obejściowego, choć w pierwotnym programie bez kaplic, umożliwiał wznoszenie przy obejściu kaplic noszących charakter fundacji prywatnych. Uposażenia dla utrzymania przy nich al-tarystów, zobowiązanych do odprawiania modlitw za duszę fundatora, zwiększały ilość pomocniczego kleru katedralnego, a tym samym jakość i solen-ność liturgii w katedrze. Trzeba docenić te zalety funkcjonalne przestrzennego uporządkowania chóru, jakich dostarczał wzorzec wrocławski dla budowli krakowskiej.

Można więc uznać, że hipotezy o nawiązaniu do katedry wrocławskiej ze względu na jej „cys-tersko.ść" są pozbawione podstaw, i to nie tylko z powodu przedstawionych wcześniej innych po-zacysterskich źródeł dla programu katedry wrocławskiej. Nawiązanie do katedry wrocławskiej na terenie Europy Środkowej w roku 1320, gdy pełny typ katedralny był na pobliskich terenach reprezentowany tylko w cysterskim kościele w Sedlec⁷⁰, byłoby gestem, gdyby przypisywać mu „procyster-ski" charakter, niezrozumiałym. Sens tego gestu Crossley próbował uzasadnić chęcią nadania katedrze charakteru królewskiego drogą podkreślenia cech cysterskich. Miały one umieścić budowlę krakowską w licznym kręgu budowli cysterskich, powiązanych ze środkowoeuropejskimi dynastiami Piastów, Babenbergów, Przemyślidów czy też Luksemburgów. Wybranie katedry wrocławskiej jako pomostu do tego cysterskiego typu całkowicie takie królewskie odniesienia musiałoby niweczyć.

Wzorzec katedry wrocławskiej musiałby wskazywać na wręcz przeciwne aniżeli królewskie odniesienia. Cała druga połowa XIII wieku była okresem walk Kościoła śląskiego o uniezależnienie się od władzy świeckiej. Walka ta przybierała niekiedy formy dramatyczne z braniem biskupa do niewoli, jego poniżaniem, biskupim rewanżem w postaci klątwy, publicznym aktem pokuty księcia przed portalem katedry itd. Długi spór między Henrykiem Prawym a biskupem wrocławskim Tomaszem II zakończył się ostatecznie wielkim triumfem Kościoła: w 1290 roku na łożu śmierci książę wydał wielki przywilej dla Kościoła śląskiego⁷¹. W żaden sposób programu katedry wrocławskiej, której prezbiterium konsekrowane było w 1272 roku, nie da się połączyć z głoszeniem chwały księcia.

Wawel jest miejscem, gdzie architektoniczna zabudowa odzwierciedla w sposób szczególnie wyrazisty skomplikowanie relacji między regnunt i sa-cerdotium, dzięki koegzystencji zamku książęcego, a od roku 1320 królewskiego i katedry. Siłę symbolu sakralnego wzmacniała znaczna ilość budowli sakralnych. Niewątpliwie sfera regnum, dzięki odbytej koronacji, uległa znacznemu wzmocnieniu. Długoletni spór Łokietka z Muskatą poważnie osłabił autorytet biskupstwa krakowskiego, tym bardziej że zwycięska okazała się racja reprezentowana przez księcia. Zwrócić należy uwagę, iż w sensie architektonicznym w sferę regnum nic wkraczała na Wawelu rezydencjonalna zabudowa biskupia. Budowa nowego kościoła katedralnego, niezależnie od przyjętych wzorów, sama przez się wzmacniała prestiż instytucji, z którą się jednoznacznie kojarzyła, a więc biskupstwa. Krótki okres działalności Nankera w Krakowie pokazuje, że odbudowa autorytetu biskupstwa krakowskiego była jego jedynym celem, co zresztą potwierdzają jego dalsze losy na tronie biskupim we Wrocławiu, i dramatyczne spory z potężnymi Luksemburgami w obronie przywilejów biskupstwa wrocławskiego. Był więc Nanker człowiekiem oddanym całkowicie sprawie obrony niezależności i swobód Kościoła. Przez 6 lat - od objęcia tronu biskupiego w Krakowie do przeniesienia na biskupstwo wrocławskie -dla podniesienia prestiżu biskupstwa krakowskiego zdziałał wiele. Rozpoczął i w szybkim tempie prowadził budowę katedry, rozpoczął też z rozmachem budowę gmachu prawa swej diecezji, wydając bardzo ważne statuty synodalne. Skutecznie przeprowadził spór o precedencję przywracając bi-

- 61