S7304712

78 SPOŁECZNE POZNANIE

Rycina 18

Ludzie, którzy oddają krew (lub spełniają inne dobre uczynki), mogą wierzyć, że działanie to jest bardziej wyjątkowe, niż jest naprawdę.

sposób „zabezpieczenia” obrazu siebie określa się jako samoutrudnianie (Berglas i in., 1978)¹.

Samoutrudnianie oznacza tendencję do uruchamiania mechanizmów zabezpieczających pozytywne mniemanie o sobie w obliczu oczekiwanego niepowodzenia.

Oczekując, że chłopak, którego wczoraj spotkałaś i który ci się bardzo podoba, może nie uważać cię za wystarczająco atrakcyjną, by zechciał z tobą chodzić, mówisz swojej przyjaciółce, że właściwie to go dobrze nie znasz, nie wiesz więc, czy ci się on naprawdę spodoba przy bliższym poznaniu. Jeśli podczas najbliższego spotkania zaproponuje ci randkę, to nie ma sprawy - obraz twojej kobiecości i atrakcyjności nie zostanie naruszony. Ale jeśli randki ci nie zaproponuje, to powiesz przyjaciółce „No widzisz, tak jak przewidywałam, jak się nie zna człowieka, to trudno powiedzieć, czy jest fajny”. Ponieważ wcześniej zabezpieczyłaś się przed tą możliwością (mówiąc, że chłopak przy bliższym poznaniu może ci się nie spodobać), publicznie twoja „twarz” (w tym wypadku wartość twojej kobiecości) pozostaje nienaruszona.

Na tej samej zasadzie znani atleci na zawodach sportowych nie dają z siebie wszystkiego na początku, komunikując tym samym, że nie są w najlepszej formie. Boją się, że jeśliby zostali pokonani przez innych mniej znanych sportowców, będąc w pełnej formie, porażka byłaby nie do zniesienia. A tak mają psychologiczny samoobronny „bufor”, pozwalający na utrzymanie pozytywnego obrazu siebie: „Przegrałem, bo nie byłem w dobrej formie, ale w ogóle to jestem o wiele lepszy”. W oczekiwaniu na ewentualność porażki sportowiec może wymknąć się trenerowi do baru w przeddzień finałów i gdy na-

stępnego dnia przegra, fakt ten usprawiedliwi porażkę. Przegrana z powodu kaca jest łatwiejsza do zniesienia niż z powodu „skończonego talentu”.

Podobnie jest z człowiekiem mianowanym na wysokie stanowisko w przedsiębiorstwie. Po paru tygodniach może on stwierdzić z przerażeniem, że wcześniej czy później zabraknie mu koncepcji i umiejętności do prowadzenia tej firmy, mimo że wszyscy są przekonani, iż to on właśnie jest najlepszy. W rezultacie może zacząć pić. Alkoholizm, podobnie jak narkotyki, także jest instrumentem samousprawiedliwiania się w obliczu oczekiwanych niepowodzeń. Mniejszą raną dla samooceny niektórych ludzi jest stwierdzenie „Był taki dobry na tym stanowisku! Dlaczego poddał się słabości i zaczął pić?!" niż stwierdzenie „No cóż, wszyscy pomylili się co do jego inteligencji i umiejętności przywódczych”.

2.4.2 Potrzeba posiadania adekwatnej wiedzy o sobie

Czy potrzeba podtrzymywania pozytywnego mniemania o sobie jest tak silna, że uniemożliwia lub utrudnia poznanie prawdy o sobie? Nie zawsze. Mimo że ludzie mogą mieć wyraźną skłonność do zniekształceń w spostrzeganiu siebie, to jednocześnie starają się dowiedzieć, jaka jest ich wartość w rzeczywistości. Zdobywanie wiedzy o sobie odbywa się poprzez porównywanie siebie z innymi podobnymi ludźmi oraz zwiększenie poziomu samoświadomości.

2.4.2.1 Porównywanie siebie z innymi podobnymi ludźmi Względność własnej wartości; porównania w dół i w górę

Wiedzę o tym, ile jesteśmy „warci”, zdobywamy między innymi dzięki porównywaniu się z innymi ludźmi. Proces ten - jak wspomniałam na początku rozdziału - wyjaśnił Fe-stinger (1954) w teorii społecznych porównań. Stwierdza on mianowicie, że często nie dysponujemy obiektywnymi miarami oceny naszych zachowań ani tego, co posiadamy w sensie materialnym, czy naszych cech osobistych, w tym - zdolności i przekonań. Niewiele elementów społecznej rzeczywistości ma bowiem w pełni obiektywny charakter. Wzrost, waga czy marka auta, którym jeździmy, wydaje się mieć wartość obiektywną, ale... w istocie takiej nie ma! Jeżdżenie w Polsce ładą czy nawet wartburgiem za czasów Gierka było przejawem dobrobytu. Dziś pojazdy o takim standardzie wzbudzają pogardę. Posiadanie przez profesora wykładającego na Uniwersytecie w Arizonie basenu w ogrodzie nie jest czymś szczególnym wśród pracowników naukowych mieszkających w gorącym klimacie tego stanu. Polski profesor może to uznać za oznakę szczególnego dobrobytu. Podobnie, niska waga jest wskaźnikiem atrakcyjności fizycznej w krajach bogatych, natomiast w krajach, gdzie większość ludzi cierpi głód, zaokrąglone kształty są powodem do zadowolenia. Podobnie jest z dzielnicą, w której mieszkamy, liczbą posiadanych dzieci, wysokością zarobków, talentem oratorskim czy zdolnościami przywódczymi - wartość wszystkich tych właściwości zależy od tego, z kim się porównujemy.

No właśnie, z kim się porównujemy, by otrzymać względnie trafną informację o własnej wartości? Festinger sugeruje, że porównujemy się z innymi osobami podobnymi do nas. Mamy do wyboru dwie możliwości. Jedna to porównywanie się z osobami podobny-

1

Czasem używa uę pojęcia angielskiego: autahondikaping (por. Doliński, 1988).