S7304702

00 SPOŁECZNE POZNANIE

Przeżycia emocjonalne także sygnalizują nam, kim jesteśmy, poprzez informowanie nas o tym, co szczególnie cenimy, czego się boimy, w jakich sytuacjach czujemy się zadowoleni lub jakie wydarzenia stają się powodem szczególnej frustracji i napięcia. Źródłem napięć mogą być osiągnięcia szkolne, sportowe lub relacje z przedstawicielami płci odmiennej, a także tej samej. Te sfery - wszystkie lub niektóre z nich - mogą być u innej osoby źródłem szczególnego zadowolenia. Odczucia emocjonalne zwykle towarzyszą zachowaniom, które u siebie obserwujemy: unikanie trudnych zadań czy wręcz przeciwnie - poszukiwanie wyzwań; unikanie obcych ludzi i nowych sytuacji lub przeciwnie - chętne w nich uczestniczenie. Proces obserwowania własnego zachowania w określonych sytuacjach i towarzyszący temu sposób emocjonalnego reagowania stanowią kolejne źródło informacji o samym sobie. Jest on określany mianem autopercepcji (Jones, 1990).

Autopercepcja to proces obserwowania własnego zachowania i towarzyszących mu reakcji emocjonalnych, na podstawie których jednostka wnioskuje o tym, kim jest.

Te różne źródła wiedzy o sobie prowadzą do wytworzenia obrazu siebie, zwanego schematem Ja. Werbalizujemy go za pomocą opisu cech: „Mam rude włosy i piegi, jestem nieśmiały, nie należę do ludzi zaradnych..." lub „Wszyscy mnie lubią, czego się dotknę - wszystko mi wychodzi, jestem niezależny...” i tym podobne. Definiując siebie za pomocą nazywania cech, mamy przy tym tendencję - jak wykazali McGuire i współpracownicy (1988) - do akcentowania tego, co nas różni od innych ludzi. Tę tendencję do podkreślania własnej wyjątkowości autorzy udowodnili w eksperymencie, w którym informowali połowę osób badanych, że ich postawy ujawnione we wcześniej wypełnionym kwestionariuszu są podobne do tych, jakie podziela dziesięć tysięcy innych studentów z tego kampusu. Druga grupa nie otrzymała takiej informacji. Następnie obie brały udział w eksperymencie badającym konformizm. Okazało się, że ci, których poczucie

Rycina 2.2

Nastolatki uporczywie przyglądają się swojemu odbiciu w lustrze, poszukując w nim informacji o samym sobie.

Kącik faktów i komentarzy

własnej wyjątkowości zostało zagrożone (z powodu otrzymania informacji, że są podobni do wielu innych), starali się je „odbudować" poprzez manifestowanie tendencji nie-konformistycznych: Jednak nie jestem taki jak wielu innych”¹.

Choć zręby obrazu siebie kształtują się we wczesnym okresie życia, to jest on w pewnym stopniu dynamiczny. Kolejne wydarzenia życiowe mogą zmienić ten obraz zarówno w kierunku pozytywnym, jak i negatywnym. Dziecko z sierocińca może skorygować swój obraz na bardziej pozytywny, gdy trafi do kochającej rodziny (patrz Kącik faktów i komentarzy). Na tej samej zasadzie radosna wcześniej kobieta, gdy poślubi mężczyznę który będzie się nad nią znęcał fizycznie i psychicznie, może zmienić obraz siebie na bardziej negatywny. Również doznający niepowodzeń lekarz może poprawić obraz siebie, gdy w akcie desperaci zmieni zawód, na przykład stanie się biznesmenem, i gdy okaże się, że zacznie w tej dziedzinie odnosić sukcesy oraz... lubić wreszcie to, co robi. Tę tendencję do zmian w obrazie samego siebie Markus i jej współpracownicy (1987) określają mianem ruchomego obrazu samego siebie.

II Ruchomy obraz samego siebie oznacza dynamiczne zmiany w obrazie Ja I wskutek doświadczania wciąż nowych wydarzeń życiowych.

Kim jestem? Przypadek Krzysia z polskiego sierocińca²

Moi polscy przyjaciele mieszkający w Stanach Zjednoczonych zaadoptowali przed paru laty dwunastoletniego chłopca z polskiego sierocińca. Krzyś trafił do domu dziecka w wieku sześciu lat, po śmierci matki. Nie mógł jednak być oddany do adopcji przez następne dwa lata, ponieważ - zgodnie z polskim prawem - w ciągu tego okresu obserwowane jest zainteresowanie dzieckiem drugiego rodzica. W tym wypadku nie było żadnego: ojciec nigdy się nie pojawił. A sytuacja Krzysia stała się beznadziejna. Nikt nie chciał go wziąć do adopcji, ponieważ był on za .stary". Potencjalni rodzice mają wystarczającą wiedzę naiwną z psychologii osobowości, by wiedzieć, że ośmioletnie dziecko ma już ukształtowane zręby Ja i trudno będzie je ukształtować „na obraz i podobieństwo nowych rodziców".

Krzyś był więc jedynym dzieckiem, którego nikt nie brał na święta Bożego Narodzenia. Nawet prostytutki zabierały na tę okazję swoje dzieci - albo ze względu na poczucie winy, albo z powodu presji społecznej. Dla tego chłopca wychowawca musiał rezygnować z Wigilii lub wymieniać się z innym „po połowie¹ wieczoru. Minęły następne cztery lata; z każdym rokiem malała szansa Krzysia na to, by stać się członkiem jakiejś rodziny. Jaki obraz siebie mogło wytworzyć dziecko mające za sobą takie przeżycia?!

1

J²⁴ dowodzę dalej, potrzeba odróżniania się od innych i demonstrowania wyjątkowości nie jest kulturowo uniwersalna.

2

Imię chłopca zostało zmienione.