ScannedImage 21

poprzez zwiększony dostęp członków danych systemów funkcjonalnych do płynących z owych systemów korzyści. Jednak funkcjonalna racjonalność rozmaitych systemów instrumentalnych, mimo inkluzji, często niesie z sobą także dyskryminację lub uprzywilejowanie pewnych grup. W kolejnych rozdziałach pokazuję, w jaki sposób religia, a zwłaszcza ruchy religijne mogą reagować na tę ambiWalencję nowoczesnych zglobalizowanych struktur.

Ukazanie związku między inkluzją/ekskluzywizmem a tożsamością pozwala częściowo zrozumieć, w jaki sposób społeczno-kulturowe partyku-laryzmy wpisują się w ogólny kontekst społeczeństwa globalnego. Z Luh-mannowskiego punktu widzenia tożsamości są jednak tylko upraszczającymi autoopisami (Luhmann, 1982: 324 i nn.; 1984b: 360 i n.). Bez względu na to, czy mówimy o systemach osobistych czy społecznych, tożsamości funkcjonują w nich po to, aby reprezentować system jako całość i odróżniać go od jego środowiska (por. Luhmann, 1984b: 618). Mogą odgrywać istotną rolę w kontrolowaniu tego, co dzieje się w danym systemie, a tym samym wpływać na odtwarzanie się i zmianę tego systemu. Nie one jednak tworzą system jako taki. Aby wyjaśnić lepiej tę różnicę, przechodzę teraz do omówienia związku między symboliczno-ekspresywnymi elementami komunikacji społecznej, w tym tożsamości, a systemami, w których one działają. Jest to stosunek między kulturą a strukturą¹.

KULTURA I STRUKTURA

Rozpoczynam od bliższego przyjrzenia się sytuacji jednostki w nowoczesnym społeczeństwie. Jak już pisałem, wzmożony ekskluzywizm oznacza znaczny wzrost liczby potencjalnych sposobów budowania własnej tożsamości przez jednostki w społeczeństwie globalnym. Teoretycznie rzecz biorąc, jednostka musi teraz wybierać spośród większej liczby możliwości, wiedząc jednocześnie, że inne osoby, zarówno lokalnie jak i globalnie, dokonają odmiennych wyborów. Zglobalizowane podsystemy funkcjonalne nie dostarczają wyczerpujących kryteriów wyboru dla owych osobistych decyzji, ponieważ z reguły odnoszą się tylko do niektórych działań jednostki. Ponieważ nie są uporządkowane hierarchicznie, mogą popychać jednostkę w sprzecznych kierunkach. Na przykład oddanie się karierze zawodowej może stać w sprzeczności ze względami zdrowotnymi, więzami rodzinnymi lub sympatiami politycznymi. Dotyczy to większości ludzi, nie tylko mieszkańców krajów najlepiej rozwiniętych, w których systemy są najsilniejsze. W istocie czynniki te oddziałują być może najsilniej w przypadku mieszkańców Trzeciego Świata, zwłaszcza imigrantów i członków elity^{2 3}. Efektem tej sytuacji bywa często doświadczany przez jednostki problem z identyfikacją lub autoopisem, poczucie niedostatecznego panowania nad życiem osobistym i światem społecznym.

Dlatego też ludzie szukają sposobu ograniczenia lub uporządkowania swoich wyborów, tak aby wspomniany problem stał się mniej dokuczliwy, a tożsamość okazała się mniej arbitralna (por. Robertson, 1992b: rozdział 11). Można to uczynić na wiele sposobów. Poszukiwania tożsamości mogą przebiegać skrajnie indywidualnymi drogami; mogą też skupiać się na jednym podsystemie przeciwstawionym pozostałym: człowiek może identyfikować się ze swoją karierą zawodową, pełnioną rolą rodzinną, działalnością w organizacji politycznej, klasą społeczną lub wyznawaną religią. Może też łączyć elementy pochodzące z wielu źródeł w sposób, który pozwala na zmianę autoopisu w zależności od sytuacji. Możemy zmieniać nasze autoopisy zależnie od zmiany kontekstu, uznając je na przykład za kolejne etapy naszej drogi życiowej lub efekt godnej pochwały umiejętności uczenia

115

1

Przedmiotem nieustających sporów w socjologii pozostaje to, czym dokładnie są kultura i struktura oraz gdzie kończy się jedna, a zaczyna druga. Nie ma tu miejsca na szczegółowe omawianie tej kwestii. Mam nadzieję, że moje rozumienie tych pojęć oddaje względnie jasno sposób, w jaki posługuję się nimi w następującym teraz podrozdziale.

2

   Przypominam cytowane na początku Wprowadzenia spostrzeżenie Rushdiego na temat „zmienności charakteru człowieka”.

3

   Według Meyera (1987) w nowoczesnym społeczeństwie obraz ustrukturowanego biegu życia pomaga jednostkom radzić sobie z tymi zmianami. Wyrażając to za pomocą stosowanych przeze mnie terminów, można by powiedzieć, że byłby to sposób kontrolowania zakresu i zmiany osobistej ekskluzywności, tak aby jak najlepiej skoordynować ją z wymogami dominujących podsystemów funkcjonalnych. Krytyki Luhmannowskiego stanowiska, które utożsamia zmienność tożsamości z wolnością, dokonuje Scholz (1981), czyniąc to jednak z pozycji jawnie teologicznych.