SDC11660

W Anglii zarówno ziemia, jak i pieniądz zostały włączone w system rynkowy, zanim to samo uczyniono z pracą. Wskutek rozwiązań prawnych ograniczających fizycznie rozumianą przenośność siły roboczej, przez długi czas nie mógł powstać krajowy rynek pracy; robotnik był właściwie przywiązany do swojej parafii. Ustawa osiedleńcza [Settlement Act] z 1662 roku, która ustanowiła zasady tak zwanego poddaństwa parafialnego, została złagodzona dopiero w 1795 roku. Ten krok umożliwiłby ustanowienie krajowego rynku pracy, gdyby nie to, że w tym samym roku stworzono system speenhamlandzki, czyli „system zasiłków dla ubogich”. Zdecydowanie umocnił on paternalistyczny system organizacji pracy przejęty po Tudorach i Stuartach. Sędziowie pokoju z Berkshire, którzy 6 maja 1795 roku - w czasach wielkiej rozpaczy - spotkali się w Pelican Inn w Speenhamland pod Newbury, postanowili, że zasiłki do płac powinny być przyznawane według skali powiązanej z ceną chleba. W ten sposób ubogim rodzinom miał zostać zapewniony minimalny dochód niezależnie od ich zarobków. Słynne zalecenie sędziów brzmiało następująco: kiedy bochenek chleba „kosztować będzie 1 szylinga, każdy ubogi, pracowity człowiek powinien mieć na swoje utrzymanie 3 szylingi tygodniowo, zapewnione dzięki pracy jego lub jego rodziny, lub też dzięki zasiłkowi z podatków płaconych na ubogich, a na utrzymanie żony i każdego innego członka rodziny przypadać powinien 1 szyling i 6 pensów, kiedy bochenek chleba kosztować będzie 1 szylinga i 6 pensów - powinien otrzymywać 4 szylingi tygodniowo plus I szylinga i 10 pensów, na każdego pensa, który podniesie cenę chleba powyżej 1 szylinga, powinien dostawać 3 pensy na siebie i po 1 pensie na pozostałych członków rodziny". Dokładne kwoty różniły się trochę w poszczególnych hrabstwach, ale w większości przypadków system speenhamlandzki został przyjęty w tej formie. Miało to być rozwiązanie nadzwyczajne i jako takie zostało wprowadzone w sposób nieformalny. Choć powszechnie określano je jako prawo, sama przyjęta taryfa zasiłków nie została nigdy oficjalnie uchwalona. Funkcjonowała jednak jako prawo zwyczajowe w przeważającej części obszarów wiejskich, a nawet - w luźniejszej formie - w niektórych miastach fabrycznych. W istocie system ten wprowadził społeczne i ekonomiczne innowacje nie mniej istotne niż „prawo do życia” i do momentu, kiedy został zniesiony w 1834 roku, skutecznie zapobiegał powstaniu konkurencyjnego rynku pracy. Dwa lata wcześniej, w 1832 roku, klasa średnia zdołała zdobyć władzę - częściowo po to, żeby usunąć tę ostatnią przeszkodę tkwiącą na drodze do nowej, kapitalistycznej gospodarki.

Oczywiste było, że system płac bezwzględnie wymagał wycofania „prawa do życia" sformułowanego w taki sposób, jak w systemie speenhamlandzkim. W nowym reżimie, królestwie człowieka ekonomicznego, nikt nie pracowałby na swoją płacę, gdyby mógł się utrzymywać, nie robiąc nic (albo robiąc niewiele więcej niż nic).

Inny aspekt uchylenia systemu speenhamlandzkiego był zdecydowanie mniej oczywisty dla większości dziewiętnastowiecznych autorów, mianowicie ten, iż system płac musiał się stać uniwersalny, między innymi dla dobra samych płacobiorców, mimo że oznaczałoby to pozbawienie ich tytułu prawnego do zasiłków. „Prawo do życia” okazało się więc dla nich śmiertelną pułapką.

Paradoks ten był trudny do uchwycenia. Teoretycznie system speenhamlandzki miał prowadzić do szczodrego stosowania Prawa o ubogich - praktyka okazała się jednak przeciwieństwem pierwotnych zamierzeń. Prawo wprowadzone za panowania Elżbiety 1 zmuszało biedotę do pracy za takie wynagrodzenie, jakie jej proponowano.

Tylko ci, którzy nie mogli znaleźć pracy, zachowywali prawo do pomocy społecznej; dodatków do plac nie było i nie zamierzano ich wprowadzić. Natomiast system speenhamlandzki gwarantował zapomogę każdemu - nawet tym, którzy mieli pracę - pod warunkiem, że jego dochody nie przekraczały ogólnego dochodu na rodzinę określonego w taryfikatorze. W konsekwencji robotnik nie był finansowo zainteresowany spełnianiem oczekiwań pracodawcy, ponieważ wysiłek w żadnym stopniu nie wpływał na poziom zarobków. Jedynym wyjątkiem były sytuacje, gdy płace o podstawie naturalnej, czyli płace rzeczywiście trafiające do robotników, przewyższały ustalone przez sędziów-to jednak nie zdarzało się na wsi często, ponieważ pracodawca niemal zawsze mógł znaleźć tanią siłę roboczą. Tak więc niezależnie od tego, jak niskie były ich zarobki, zasiłki podwyższały dochody robotników do wyznaczonego poziomu. W ciągu kilku lat wydajność pracy zaczęła gwałtownie spadać, dając pracodawcom dodatkowy powód do niepodwyższania płac. Gdy wydajność pracy spadała poniżej określonego poziomu, stawała się pracą pozorowaną i jej opłacanie zaczynało tracić sens. Choć w zasadzie pracę nadal wymuszano, w praktyce zasiłek zewnętrzny* stał się powszechny i nawet, jeśli był

Outdm relief- zasiłek otrzymywany bez konieczności pozostawania w przytułku czv podobnej instytucji, wypłacany 7. podarków - przyp. tłum.

95