Skan20110103005

13.6

13,5

13,4

13,3

13,2

13,1

13,0

12,9

1977

1987

lata badań

Rys. 15. Wiek menarche a wykształcenie ojca: 1 — podstawowe; 2 — zasadnicze zawodowe; 3 — średnie i wyższe (Łaska--Mierzejewska, Łuczak 1993)

— Wielkość rodziny — im mniejsza liczba dzieci w rodzinie, tym wcześniejszy wiek menarche dziewczynek wychowujących się w tych rodzinach. Zgodnie z tym jedynaczki rozpoczynają miesiączkowanie w wieku 12,88, a ich rówieśniczki z rodzin wielodzietnych (4 i więcej dzieci w rodzinie) w wieku 13,36. — Wykształcenie rodziny — im wyższy poziom wykształcenia rodziców (ojca), tym niższy wiek miesiączki (rys. 15). Córki ojców z wykształceniem wyższym rozpoczynają miesiączkowanie średnio w wieku 12,98 lat, podczas gdy córki niewykwalifikowanych robotników w wieku 13,28 lat (Hulanicka i in. 1994). Generalizując, tendencje do wcześniejszego miesiączkowania występują przede wszystkim w rodzinach wielkomiejskich o wyższym stopniu wykształcenia i wyższym standardzie życia, natomiast w rodzinach ubogich, niewykształconych, jak chociażby w tradycyjnych regionach wiejskich (zwłaszcza regionach północno--wschodniej Polski), dziewczęta rozpoczynają miesiączkowanie rok do półtora roku później.

Tak jak — cytowany wyżej — wysoki status społeczny rodziny, przy równoczesnej niskiej dzietności i wysokiej stopie materialnej środowiska rodzinnego, sprzyja przyspieszeniu dojrzewania, tak odwrotny efekt biologiczny, czyli obniżenie się wieku menarche, wiąże się — w ocenie Hulanickiej i in. (1994) — z działaniem czynników o znanej szkodliwości dla zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka, degradujących jego naturalne środowisko. Mowa jest tu zarówno o wysokim stopniu skażenia środowiska naturalnego (wysoki poziom ołowiu w powietrzu) miast Górnego Śląska, stałym, tj. biernym, kontakcie z dymem tytoniowym (dziewczęta palących rodziców dojrzewają wcześniej) czy niekorzystnej dla dziecka, z psychologicznego punktu widzenia, sytuacji rodzinnej. Wyniki badań tej ostatniej grupy czynników dowodzą, iż wiek menarche dziewcząt wychowywanych w rodzinach funkcjonujących nieprawidłowo (niepełnych, rozbitych, patologicznych z udziałem alkoholu) jest zdecydowanie wcześniejszy (od 12,76 do 13,07 lat) od wieku dojrzewania ich rówieśniczek z rodzin o „prawidłowej" strukturze rodzinnej — 13,07 lat (Hulanicka i in. 1994).

Innym rodzajem bodźca, mającym niewątpliwy związek z tempem dojrzewania, jest stan zdrowia, a konkretnie — niepełnosprawność. Z badań poświęconych dzieciom niewidomym (Łuczak 1991) i głuchym (Łuczak 1993) wynika, iż wiek menarche jest tym wcześniejszy, im głębsze jest upośledzenie percepcji wzroku (niewidome 12,09, niedowidzące 12,77 lat) i im silniejsze jest uszkodzenie słuchu (głuche — 12,80, niedosłyszące 13,02 lat).

Niezależnie od powyższych wyników, należy także odnotować sezonowość występowania menarche. Dziewczęta wiejskie częściej zaczynają miesiączkować w miesiącach letnich (czerwiec — lipiec), podczas gdy miejskie — w miesiącach zimowych (grudzień — styczeń). Być może, iż ma to związek z odmiennym trybem życia — praca, żywienie — obu grup społecznych (Malinowski 1999).

Brak pierwszej miesiączki w 16-17 roku życia definiowany jest jako pierwotny brak menstruacji. W przypadku dziewcząt bardzo szczupłych (o leptosemicżnym typie budowy ciała) jest to interpretowane jako opóźnienie konstytucjonalne. W tym ostatnim przypadku nie jest to, co prawda, zjawisko patologiczne, ale należy się liczyć, iż późna menarche powoduje zmniejszenie wydzielania estrogenów, tak istotnych dla ma-sywności masy kostnej, stąd u późno dojrzewających dziewcząt występują większe predyspozycje do osteoporozy w późniejszych latach życia niż u kobiet, które dojrzewały wcześniej.

Jeżeli chodzi o pierwszą miesiączkę, to należy pamiętać, że jest ona związana z rozpoczęciem czynności estrogenowej i progesteronowej jajników i w większości przypadków stabilizuje się dopiero w toku dalszego dojrzewania hormonalnego. Jednak zanim cykl miesiączkowy osiągnie swój regularny rytm, może minąć kilka lat. Po pierwszej miesiączce może również nastąpić kilkumiesięczna przerwa, dopiero po niej następuje uregulowanie miesiączek. Jedną z przyczyn zatrzymania miesiączek po menarche jest nadczynność gruczołowa. U dziewcząt cieszących się zdrowiem, często o wzroście wyższym od przeciętnego, których rozwój nastąpił przedwcześnie, a owłosienie łonowe i rozwój piersi wskazują na starszy wiek niż w rzeczywistości, zatrzymanie miesiączek może trwać od 2 do 6 miesięcy. Wczesne cykle menstruacyjne różnią się znacznie od cykli kobiet dojrzałych, zarówno pod względem czasu ich trwania, obfitości, jak i zaburzeń rytmu czy

111