skanowanie0007 (172)

kiem myślącego i czującego ja był Amor Divinus, choć niekiedy musiał mierzyć się i tu ze swym współzawodnikiem, Kupidynem, którego zazwyczaj zwyciężał.

Barokowa erotyka przejęła od twórców epok poprzednich, od pe-trarkistów, antypetrarkistów, madrygalistów bogaty repertuar porównań, metafor, częstych już u wcześniejszych twórców, paradoksów i przeciwstawień, występujących wyraźnie u manierystów, u twórców nawiązujących do Marina. W paradoksach i przeciwstawieniach lubowała się zresztą szczególnie. Ognie, popioły, płomienie i lody, biel i czerwień, cierpienia obok rozkoszy miłości, aż do śmierci z miłości. Barokowa erotyka święta, głównie, choć nie tylko, dzięki sięgnięciu do tradycji Pieśni nad pieśniami repertuar ów wzbogaciła, w pewien sposób zintensyfikowała, co przejmowała potem od niej także erotyka świecka.

Chrześcijańska interpretacja Pieśni nad pieśniami oczywiście identyfikowała Oblubieńca z Chrystusem-Zbawicielem. Dążąca do jedności z nim Oblubienica współuczestniczy, łub pragnie współuczestniczyć, w jego cierpieniach. Łączy z nimi swoje własne. Emblema 9 Zbigniewa Morsztyna ukazywało Oblubieńca przybijającego Oblubienicę, Duszę człowieczą, do krzyża. Oblubieniec serce swoje i Oblubienicy pragnie spoić na kowadle — Emblema 11. Tę łączność z Chrystusem w miłości i cierpieniu ukazywały utwory religijne Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, między innymi jego Poezje postu świętego, ukazywały wiersze wielu poetów mniej znanych, także zapisywane w klasztornych rękopisach, w medytacjach karmelitańskich, również późnobarokowe Pieśni tobie śpiewane Konstancji Benisławskiej (1776). Oblubieniec z Oblubienicę spotykał się jednak nie tylko w cierpieniu. Spotykał się również w ogrodach Miłości Świętej, które — jak ukazywało Emblema 17 Morsztyna — są „piękne i pełne kwiecia”, w przeciwieństwie do ogrodów światowych, „chwastem” zarosłych. Erotyka święta miała tu jednak w świeckiej wyraźną konkurentkę, bo i świeckie ogrody miłości bywały piękne i bogate w swych ornamentach, a także i w ujmującej prostocie. Strzały Miłości Świętej trafiają celnie, a Kupido chybia — Emblema 102. Ale czy zawsze chybia? Amor Divinus i Kupido rozsiewają swe strzały i obaj mają swoje sukcesy. Obaj zapalają serca ludzkie pochodniami, bo to wzmaga dziabnie strzał, nawet Miłości Świętej (Emblema 72). Oblubieniec i Oblubienica strzelają w swoje serca i trafiają wzajemnie (Emblema 59), bo prawdziwa miłość jest wzajemna. Oblubieniec z tuku strzela do Pawia (Emblmi 38), który jest „konterfetem świata”. Ale w ogrodach Wenery i Światową! Rozkoszy pawie czuły się znakomicie.

6/Barokowe ogrody poezji

Świat poezji i świat ogrodów spotykały się od dawna i często. Ogrody świata helleńskiego i hellenistycznego, ogrody rzymskich cezarów i patrycjuszy, rajskie ogrody mistyków i metafizyków i ogrody miłości. Ogrody jako zbiory słów i myśli odkryła już retoryka starożytna, przejęła to potomność, a zwłaszcza terminologia nowożytnej retoryki humanistów renesansowych, później retoryka epoki baroku. Wybory celniejszych fragmentów i całych utworów poetyckich tworzyły „florile-gia”. Nowożytna teoria imitacji zalecała wyszukiwanie z ogrodów twórców przeszłości przeróżnych kwiatów („flores”)? rozmaitych soków i zapachów z owego kwiecia, by z tego tworzyć kompozycje własne, im ambitniejsze, tym bardziej w przekształceniach oryginalne, a jednocześnie utrzymujące więź z przeszłością¹¹², z tradycją. Podręczniki retoryki i poetyki nawiązywały do terminologii ogrodowej i kwietnej, czego przykładem wczesnorenesansowy Hortulus elegantiarum Wawrzyńca Korwina, zawierający kwiecie głównie „ex Tulliano viridario”, a więc z ogrodu cy-cerońskiego¹¹³.

Na ukształtowanie się i upowszechnienie formuły „ogrodu”, „gaju”, „wirydarza” w utworach europejskich już w średniowieczu, a potem i w baroku miały prawdopodobnie wpływ literatura i kultura Wschodu. Wspomnieć tu trzeba choć Gulistan (Ogród różany) Sa’diego, Bustan (Sad) i ich późniejsze liczne kontynuacje, naśladownictwa, jak Dżamiego Baha-rjtan (Ogród wiosenny) czy Szajcha Mahmuda Szabistariego Gulszan-i-raz <Różany ogród tajemnic). Dzieła te pośrednio i bezpośrednio przenikały do wiadomości ludów Europy, zwłaszcza tam, gdzie wpływy Wschodu sty-foły się z chrześcijańskim Zachodem, na przykład w Hiszpanii¹¹⁴. Położnicy europejscy, także i podróżnicy polscy, również w czasach baro-Ihi podziwiali ogrody wschodnie rzeczywiście istniejące, podziwiano też brh odbicia literackie.

Ale już w średniowieczu wytworzyła się europejska tradycja kompozycji florystycznych w poezji, zwłaszcza religijnej, czego symbolem

¹³² J. Pelc, Ogrody jako miejsca szczęśliwe, „Barok”, IV, 1997, z. 1, s. 11-33; Mat, Europejskość i polskość literatury naszego renesansu, s. 211-212, 276-278,294.

¹¹³ M. Eustachiewicz, Poeta w ogrodzie. Ogród jako motyw ramy renesansowych u blokowych zbiorów poetyckich, „Pamiętnik Literacki”, R. LXVI, 1975, z. 3, .

ii* Ibidem, s. 11-12.

143