skanowanie0010 (113)

174 ORIENTACJE POETOCENTRYCZNE I KULTUROCENTRYCZNE W KRĘGU DILTHEYA 175

o organicznym dziele sztuki, którego poszczególne części przestrzegają zasady całego dzieła i o niej świadczą. Wszystko to pozostaje zapewne z sobą w ścisłym związku, ale wolałbym usłyszeć od Riehla, jak on sobie właściwie wyobraża architekturę dzieła poetyckiego. Ba, jeśli wezmę w dodatku pod uwagę wypowiedzi Riehla o położeniu początkowym i sytuacji końcowej w dramacie jako powierzchni pierwszego planu i powierzchni tła — była o nich mowa powyżej — to wydaje mi się, że chociaż słowa Riehla o architekturze i malarskości dramatu tak bliskie są moim poglądom, my obaj myślimy jednak o czymś zupełnie różnym.

Jeśli się nie mylę, Riehl mówiąc o ^zasowo waruid^wanym odległym obrazie dzieła poetyckiego ma na mj

£|§|sif

r--^v ---—I Uri W⁽

dramatycznej.” Opierając się na tym twierdzeniu chciałby on wykorzystać doniosłą rozprawę Adolfa Hildebranda¹ pt. Das Problem der Form in der bildenden Kunst do uchwycenia istoty poezji; a więc także i on rozwija swe myśli z wyraźnym zamiarem wykorzystania sztuk w celu wyjaśniania jednej ich gałęzi przy pomocy drugiej.

Pod wpływem Hildebranda Riehl popada nieuchronnie w jednostronność. Hildebrand jest bowiem rzecznikiem wyłącznie sztuki linearno-tektonicznej. Jako twórczemu artyście wolno mu odrzucić uznanie sztuki dwubiegunowej. Kto przyjmuje bez zastrzeżeń jego poglądy teoretycznej ten nie odda sprawiedliwości sztuce malarsko--atektonicznej. Riehl posługuje się także terminami technicznymi Hildebranda: kompleks doznań, który rodzi się w nas w wyniku percepcji dzieła poetyckiego, to, co powstało (to 7s7ovóę), ten obraz wspomnieniowy uważany jest przez Riehla za „warunkowany czasowo odległy obraz”. Obok czasowo warunkowanego odległego obrazu stawia Riehl warunkowany przestrzennie odległy obraz sztuk plastycznych, przypisuje obu to samo znaczenie i chciałby wykazać związek między nimi.

Wszystko to zmierza do celu, do którego także i ja dążę. I nie chciałbym z powodu stosunkowo drobnych różnic ujęcia odrzucać pomocy, której mi w tym punkcie Riehl udziela. Odpowiada mi też bardzo jego postulat, aby rozpatrywać sytuacje i charaktery dramatu z punktu widzenia ich artystycznego celu, osiągnięcia integralnego oddziaływania. Wówczas dostrzeże się natychmiast, że ten jednolity cel wyznacza i uzasadnia ich miejsce w dziele. „Podobnie jak części i człony budowli czy figury obrazu, również sytuacje i charaktery dramatu poddane są wzajemnemu działaniu napięcia i kontrnapięcia, przyśpieszenia i opóźniania, przecinania się i łą-•.cz.eni.ą”„(22, Ul i n.). Niestety, Riehl odchodzi natychmiast od myśli, pod którą ja się w tym jej brzmieniu chętnie podpisuję, do sformułowań, które są bardzo blisko spokrewnione z twierdzeniami zamieszczonymi w rozprawie Herdera o Shakespearze z roku 1773 i za Herderem podkreślają jednolitość nastroju poszczególnych tragedii Shakespeare’a; pobrzmiewa tutaj także teza Herdera i Goethego

¹ [Adolf von Hildebrand (1847—1921) — niemiecki rzeźbiarz i teoretyk sztuki. Jego podstawowa wypowiedź pt. Problem formy w sztuce plastycznej, wydana w 1893 r., osiągnęła w 1914 r. wydanie dziewiąte.]

lOoJUdl iUjo^o

OA/cJaa. 2

jommeme, które

pozostawia nam materialność zdarzenia, treścią tego obrazu wspo-* mnieniowego byłyby wówczas wydarzenia i ludzie, którzy dochodzą do głosu w dziele poetyckim, a nie postać, jaką poeta nadaje swojemu dziełu|^nie natomiast interesuje o wiele bardziej sposoby V-*W jaki poetsTuaktywnia tworzywo, aby oddziaływało na nasze ze-\ wnetrzne i wewnętrzne zmysły .^Budowę utworu warunkuje, moim" •zdaniem, nie miejsce przydzielone człowiekowi w łańcuchu przyczyn i skutków akcji dramatycznej, lecz miejsce, które on zajmuje •w toku scenicznie ukazanej i na nasze zmysły oddziałującej- kolej- ^ ności. Innymi słowy: Riehl mógłby przedstawić architektonikę dramatu również na podstawia wyr»7*>rpnjąf>pgQ—pnHanra. /nie uwzględniającego zupełnie podziału utworu na akty i scenJP3a na-* tomiast przywiązuję szczególną wagę do funkcji, jaka w dramacie przypada "poszczególnej scenie i poszczególnemu aktowi. Takie, jak mi się przynajmniej wydaje, jest właściwe znaczenie poetyckiej ;,kom^zybM^ a jwięc architektogiki dzieła -poetyckiego. Naturalnie ■^nMna^także mówić o architektonice w rozumieniu Riehla. W moim rozumieniu natomiast musi się mówić o architektonice; gdyż w istocie chodzi o to samo zadanie, które przypada architektowi: z jednej strony wznosi on budowlę dla celu praktycznego, z drugiej zaś podnosi ją do rangi dzieła estetycznego. Musi wiedzieć, jak ma ułożyć i uporządkować poszczególne części budowli, by spełniały one jej cel, ale równocześnie staje przed nim zadanie nadania temu przestrzennemu podziałowi wartości estetycznych! Podobnie zadaniem poety jest dostarczenie logiczno-celowej konstrukcji materiału, a zarazem osiągnięcie przez tę konstrukcję oddziaływania estetycznego. Obserwator tylko wtedy potrafi pojąć specyficzny artyzm

iA lUxj>

iJSt mj