skanowanie0008 (138)

170 ORIENTACJE POETOCENTRYCZNE I KULTUROCENTRYCZNE

mieszką liryczną lub dramatyczną, czystą lirykę i lirykę z domieszką epicką lub dramatyczną, czysty dramat i dramat w gruncie rzeczy liryczny lub epicki.

^ Podczas gdy rozróżnienie Wolff lina opiera się na trój dzielności sztuk plastycznych: malarstwoLrzeźba i architektura, to nasz podział opiera się na trójdzielności poezji: epika, liryka i dramat. A więc. od dawna istnieją w dziedzinie poezji kategorie, które *"W swym ' działaniu dadzą się porównać z kategoriami Wolff lina: linearny, malarski, tektoniczny i atektoniczny. Poza dyskusją pozostawiam oczywiście sprawę, czy rozróżnienie eposu, liryki i dramatu pod względem ostrości i siły przekonywania może współzawodniczyć z rozróżnieniem malarstwa, rzeźby i architektury.

Również w dziedzinie poezji krzywdzono bardzo często poszczególne dzieła posługując się takim rozróżnieniem. Prowadzi ono łatwo do jednostronności. Przytoczę charakterystyczny wypadek, który już raz próbowałem omówić i właściwie naświetlić („Internationale Monatsschrift” 1914 8, 589 i n.).

Otto Ludwig mówi często o „błędzie” „lirycznego nasilenia” w dramacie (np. w wydaniu Sterna 5, 435 i n.). Rozróżnia on nasilenie dramatyczne i liryczne i tylko pierwszemu przyznaje prawo egzystencji w dramacie (por. tamże 5, 103 i n.). Jego zdaniem nasilenie liryczne sprawia, iż uczucie do tego stopnia bierze górę, że momenty charakteryzujące, eksponujące, motywujące stają się wprost przeszkodą. Przykładem prawdziwego tragizmu jest, według niego, scena sądu w Kupcu weneckim, zawierająca jeszcze żarty z poprzednich scen, podczas gdy napięcie jest już przecież najwyższe. Przy potraktowaniu lirycznym afekt widza wciąż się gwałtownie potęguje, a potem słabnie. Pod koniec aktu widz jest coraz bardziej przejęty. Akt następny rozpoczyna się w nieco chłodniejszym nastroju, który trwa do momentu rozpoczęcia działania kolejnego chwytu artystycznego. „Liryczny sposób przedstawienia znosi stałość i integralność zainteresowania; natomiast sposób dramatyczny dąży do ich wytworzenia, jako że są one głównym warunkiem jego istnienia'”'. Takie jest zdanie Ludwiga. Jego spostrzeżenia posiadają niezmierną wartość, konkluzja natomiast jest nader jednostronna i niesprawiedliwa, faworyzuje Shakespeare’a z krzywdą dla Francuzów i Schillera. Powtórzę tutaj,' co powiedziałem już trzy lata temu: nasilenie dramatyczne i liryczne to dwa „równouprawnione bieguny sztuki. To, że w rozważaniach Ludwiga wydają się one

nierównowartościowe, to tylko sprawa doboru słów. Nasilenie liryczne można zawsze nazywać nasileniem lirycznym, ale dramatyczne można określać także inaczej, np. nasilenie rzeczowe albo po prostu nieliryczne. Wówczas odpadnie wszelka podstawa, aby czynić zarzuty jednemu z dwóch równouprawnionych rodzajów. Są one tak samo równowartościowe jak Rafael, malarz linearny, i Rembrandt, malarz malarski.

Trudność tkwi więc tylko w terminologii. Jeśli posłużyć się wyrażeniem z dziedziny sztuki, która ma być podzielona na odcinki, to grozi niebezpieczeństwo, że oddzielona zostanie sztuka właściwa od niewłaściwej, podczas gdy chodzi tylko o oznaczenie równowartościowych przeciwieństw.    ć-PłĆK-Z&rfStlfę}

Na takie samo niebezpieczeństwo narażone jest pokrewne przeciwstawienie dwóch możliwości poetyckiego kształtowania. Mam na myśli przeciwieństwo między utworami poetyckimi, które działają tylko przez treść słów i ich artystyczny układ, .a utworami poetyckimi. które wzbudzają wrażenia nie tyle przez znaczenie słów, ile przez zmysłową siłę dźwiekowpgn materiału językowego. Jak długo przeciwstawia się obie możliwości jako poezję sensu i poezję dźwięku, mało się jeszcze odczuwa różnorodność wartościowania. Najczęściej jednak poezję dźwiękowego oddziaływania określa się, w przeciwieństwie do sztuki słowa o konkretnym znaczeniu, jako poezję muzyczną. Wówczas uzyskuje się ponownie podział na poezję właściwą i mniej wartościową — muzyczmJpSkoro bowiem ten drugi rodzaj? nazywany jest muzycznym, wydaje się on" rezygnować że środków prawdziwej poezji. I

Jeśli natomiast przejmie się zasady podziału tylko i wyłącznie ■ od innych gałęzi sztuk, to wtedy zastrzeżenia, które co dopiero wysunąłem, znikają same przez się. Nie chcę bynajmniej przez to powiedzieć, że mowa o poezji, która posługuje się tylko terminami poetyckiego rzemiosła, budzi zastrzeżenia. Jednakże kto próbuje dokonać rozróżnień, które miałyby mieć podobne znaczenie dla poezji, co kategorie Wolfflina dla sztuk plastycznych, ten unika zasygnalizowanego niebezpieczeństwa, zapożyczając terminy z innych gałęzi sztuk.

Niespodziewanie dostarcza nam ta konkluzja ważnego argumentu potwierdzającego wartość prób wyjaśniania jednej gałęzi sztuki

przy pomocy drugiej.

Jeśli z kategorii Wolfflina: linearny i malarski, tektoniczny

⁵rJ\\s ¹ '-dtfbo! 1%

^    /kc^r //Z,

foźSl/ą '