Skanowanie 10 04 27 41 (40)

stkich językach świata, znajduje w ten sposób uzasadnienie wykraczające poza analizę czysto językoznawczą. Argument przemawiający za ich istnieniem wypływa bowiem z samej natury ogólnych procesów poznania.

W tradycji językoznawczej kategorie te definiowano na ogół w świetle kryteriów morfosyntaktycznych; paradygmaty fleksyjne dla poszczególnych części mowy oraz roie syn taktyczne dla określenia części zdania. Oczywiście stosowano także kryteria semantyczne: czasowniki defi-niowaiioJakojiazwy czynności, rzeczowniki —jako nazwy ^przedmiotów. Językoznawstwo kognitywne nie rezygnuje naturalnie z tych koncepcji, natomiast, stawiając w centrum uwagi właśnie kryteria semantyczne, odrzuca tradycyjny pogląd, że związki formy z treścią (np. rzeczownik/ rzecz, czasownik/czynność) mają charakter ab-sol u lny, to znaczy, że treść semantyczna jest raz na zawsze i niezmiennie związana z danym leksemem.

Wyjaśnijmy tę tezę na przykładzie. Otóż polskie słowo prać wyraża wprawdzie semantyczną relację pojmowaną jako zachodzący w czasie proces, jak w zdaniu

Jas przez dwie godziny prał skarpetki.,

ale dla osiągnięcia określonych celów komunikacyjnych ta „czasowość" może zostać niejako zepchnięta na dalszy plan, a samo pojęcie — skonstruowane jako suma kolejnych stadiów czynności prania. Używając obrazowego porównania Ronalda Langackera, zamiast sekwencji filmowej będziemy mieć wówczas do czynienia już nie z fragmentem filmu, ale raczej ze zdjęciem, na którym kilka kolejnych ujęć zrobiono na tej samej klatce, zapomniawszy przewinąć film. Tak więc w zdaniu

Pranie skarpetek zajęto Jasiowi dwie godziny

wyraz pranie jest definiowany jako .'rzeczownik odsłow-ny” nie dlatego, że pełni w nim rolę gramatycznego podmiotu, ale dlatego, że czynność prania została w nim

potraktowana jak przedmiot: jak coś w rodzaju abstrakcyjnej „substancji” wypełniającej abstrakcyjny „pojemnik” (co odpowiada naszemu pojęciu pewnego określonego przedziału czasowego). Natomiast w zdaniu

Potem Jaś powiesił pranie na sznurku

wyraz pranie jest już. tylko przedmiotem relacji „wieszania na sznurku”, której podmiotem jest Jaś; tym razem nawet „odslowność” rzeczownika została usunięta na dalszy plan: teraz owo pranie to już tylko konkretny fizyczny przedmiot, czyli wyprane przez Jasia skarpetki.

Ostatnie dwa przykłady pokazują wyraźnie, że ani „bycie przedmiotem” ani „bycie relacją” nie jest cechą trwale związaną z danym leksemem. Przeciwnie: cecha ta jest nadawana wyrażeniom językowym w procesie tworzenia wypowiedzi, w zależności od tego, na jakie aspek ty sytuacji mówiący chce zwrócić uwagę słuchacza.

Wyjaśnijmy tę kwestię na kolejnym przykładzie. Polskie słowo las odnosi się do pewnej liczby podobnych do siebie przedmiotów (drzew, krzewów); związek między nimi, który stanowi pojęciową podstawę do stworzenia jednego wspólnego dla nich wszystkich pojęcia, polega w zasadzie tylko na ich topograficznej bliskości. Powiemy zatem, że obecność pewnej (stosunkowo znacznej) liczby elementów określonego typu na jednym obszarze jest ważniejsza—w sensie poznawczym — niż istniejące między tymi elementami powiązanie (tzn. ich fizyczna bliskość).

W języku naturalnym istnieje jednak wiele rzeczowników, które odpowiadają pojęciom konstruowanym jako zbiory elementów powiązanych ze sobą w jakiś określony sposób, który użytkownicy języka uznali za istotny. Na przykład, rzeczownik zbiorowy drużyna oczywiście zawiera w sobie pojęcie „zbioru”, ale związek między jego poszczególnymi elementami pojmowany jest. jako skomplikowany układ funkcji i obowiązków. Nie jest to więc tylko zwykła dosłowna bliskość, tak jak t.o miało miejsce

29