35176 Skanowanie 10 04 27 41 (48)

czającego nas świata: dają obraz takiego świata, jaki widzimy i w jaki wierzymy, a nie takiego, jakim ten

świat rzeczywiście jest.

Próba rozwiązania tego podstawowego dylematu leży u podstaw nicaryslotelesowskich systemów kategoryzacji, które są zbudowane w oparciu o diametralnie odmienne założenia. Dla rozwoju kognitywnej teorii języka oraz teorii językoznawstwa kognitywnego najbardziej inspirująca okazała się teoria kategoryzacji w oparciu o prototyp. Powstała ona na gruncie szeroko zakrojonych badań empirycznych z dziedziny psychologii rozwojowej, a za jej twórczynię uznaje się amerykańską badaczkę Eleanor Rosch⁵.

4.2. PROTOTYPY '

Zaproponowana przez Eleanor Rosch teoria kategoryzacji odrzuca wszystkie podstawowe założenia, jakie leżą u podstaw teorii klasycznych.

Zakłada ona mianowicie, że kategorie powstają w wyniku procesu tworzenia pojęć. Są to wiec kategorie poznawczo, i jako takie odpowiadają nie tyle poszczególnym segmentom otaczającego nas świata, ile ludzkim przekonaniom co do tego, jakie te segmenty powinny być. Z takiego założenia wypływają dwa istotne wnioski. Po pierwsze, że proces kategoryzacji jest z natury subiektywny, po drugie zaś, że jego wyjaśnienia należy szukać w doświadczeniu zmysłowym, czyli w procesach percepcji, ponieważ doświadczenie to poprzedza i warunkuje powstanie struktur pojęciowych.

Początkowe stadia procesu percepcji obejmują postrzeganie zmysłowe, i wobec tego są. jednakowe dla wszystkich przedstawicieli gatunku ludzkiego. Nato- ¹

4

>

miast psychologiczne, socjologiczne i kulturowe aspekty, które pojawiają sit; na drodze wiodącej od percepcji do powstawania struktur pojęciowych oczywiście uniwersalne nie są. Wśród czynników warunkujących powstawanie struktur poznawczych są indywidualne cechy osobowości, jednostkowe zdolności, poziom wykształcenia, system przekonań, motywacji i wartości, status społeczny jednostek, kontekst kulturowy itp. Zarówno czynniki „uniwersalne” jak i „nieuniworsalnc” tworzą ramy, w których przebiega proces przetwarzania doświadczeń obiektywnego świata w jego subiektywną interpretację.

Si''

ST.

Podstawowym elementem procesu poznawczego jest dokonywanie porównań: szukanie podobieństw i róża ic, miedzy rzeczami. Współcześni kognitywiści nie odrzucają

41

1

Najważniejsze prace E. Rosch zostały podane w Literaturze.

oczywiście tej klas^ycznej arystotelesowskiej zasady;jdla ni cli także porównywanie jest podstawą wszeUrisL kategoryzacji¹ Podkreślają oni natomiast, że procesy poznawcze są ograniczone przez cały szereg restrykcji, które wynikają z przedstawionego powyżej obrazu niejednorodności czynników warunkujących percepcję. Tale więc wszelka percepcja jest z konieczności procesem wybiórczym: z jednej strony pole widzenia zawężają fizyczne możliwości naszych zmysłów’, z drugiej — nasze psychiczne nastawienie. Mówiąc potocznie, najczęściej widzimy (o (i tylko, lub przynajmniej przede wszystkim, to), co chcemy widzieć. Prz3^rglądamy się otoczeniu ze zmienną uwagą i przetwarzamy jedynie część dostępnych zmysłom danych. Ta wybiórczość percepcji znajduje bezpośrednie odbicie na płaszczyźnie struktury semantycznej wyrażeń językowych, stając się w^r ten sposób istotnym elementem opisu gramatycznego (por. 5.3).

Kształt kategorii pojęciowych jest także uwarunkowany naturą procesu obserwacji. W psychologii istnieje jak wiadomo rozróżnienie między obserwacją syn kr e-tyczną i sekwencyjną. Obserwując dany wycinek