Skanowanie 10 04 27 41 (42)

W kognitywnym opisie języka rola kategoryzacji jako podstawowego procesu poznawczego jest sprawą zasadniczą. Zagadnieniu temu poświęcony jest następny rozdział. W tym miejscu zajmijmy się jeszcze pokrótce jednym z najbardziej oczywistych przykładów powiązania struktury języka ze strukturą pojęciową: wypływaj ącjnn z doświadczenia zmysłowego obrazem świata.

3.3. MODEL KULI BILARDOWEJ: ZDARZENIE I ZDANIE

Związki między d()świaciczenienxz.iriv^lo\vvin (per-cencia). tworzeniem pojęć (konceptualizacją)J językiem (gramatyką) teoretycy językoznawstwa kognitywnego wyjaśniają w kategoriach ogólnego podobieństwa wszystkich tych trzech procesów do tego, co dzieje się w czasie gry na stole bilardowym. Analogia ta, znana w literaturze przedmiotu jako model kuli bilardowej (ang. ihc hiUiard hall model), opiera się na podstawowej dla procesów ludzkiego poznania opozycji między ruchem i spoczynkiem, czyli między^d y n a m Lc z n o_§.cj.ą| i s taty cznością. jNa początku gry bile leżą nieruchomo na suknie stołu. Gracz uderza kijem jedną z bil, wprawiając ją w ruch. Biegnąca bila uderza następną, przekazując jej energię (czy też, ściślej, pęd i energię). Proces trwa, dopóki energia nie zostanie rozproszona, a na stole nie ustali się nowa, zmieniona konfiguracja.

Ruch jest zatem zachodzącą w czasie zmianą: jeśli nie dostrzegamy zmian zachodzących w czasie, postrzegane konfiguracje uznajemy za stale i niezmienne. Umiejętność rozróżniania między tymi dwoma sposobami pojmowania rzeczywistości wywodzi się z najhardziej elementarnego fizycznego doświadczenia- Widziane z perspektywy ontogenezy, doświadczenie ruchu (a także jego braku) poprzedza oczywiście powstanie w umyśle człowieka poi ę c i a ruchu (oraz wszystkich pojęć pochodnych, takich jak pojęcia kierunku, prędkości itp.). Pojęcie ruchu (oraz związana z nim struktura pojęciowa) jest z kolei warunkiem powstania odpowiednich wyrażeń językowych. Mówiąc o modelu kuli bilardowej, współcześni językoznawcy posługują się oczywiście zarówno samymi strukturami pojęciowymi, jak i odnoszącymi się do nich wyrażeniami. W wyniku takiego zabiegu potoczny, przed-naukowymi „anaukowy” obraz świata zostaje przedstawiony przy użyciu terminologii należącej do aparatu pojęciowego newtonowskiej fizyki. Zrozumienie sensu modelu kuli bilardowej wymaga uświadomienia sobie tego paradoksu.

U podstaw modelu leży teza, że pojęcie ruchu wiąże się w istotny sposób z pojęciami siły i energii. Z doświadczenia zmysłowego wynika, że przedmioty zostają wprawione w ruch w wyniku działania siły fizycznej. Przytaczając .jeden z klasycznych przykładów', kubek -z wodą nie rusza się „sam z siebie”; musi być cos, co go wprawia ruch — w gorę do~ust i z powrotem w^; doi na stółT To cos musi dysponować pęwną energią i przekazać tę energię kubkowi. Natomiast takie przedmioty, jak „psy”, „wróble” i -.1    pTiruszac ..same![ZZródlo

energii moźe_się zatem znajdować w samym przedmiocie, ale energia może leż być praedmiótom“przdcazywaiia z zewnątrz. Pierw^rszy przypadek odpowiada semantycznemu pojęciu agensa (czyli podmiotu działania, wykonawcy czynności), przypadek drugi natomiast— semantycznemu pojęciu patiensa (czyli przedmiotu działania). Najbardziej typowe działanie jest więc pojmowane jako jednostkowe zdarzenie (mig. Client), czyli dynamiczne, zachodzące w czasie działanie. w którym podmiot (będący źródłem energii) bezpośrednio oddziałuje na przedmiot (będący odbiorcą energii). W wyniku kontaktu między podmiotem i przedmiotem następuje przepływ energii, który z kolei wywołuje określoną zmianę stanu. Takie właśnie zdarzenie opisuje zdanie

Ten chłopiec: ₍rozbił szybę.

i

^J~r^§

(jf-

d^oubuo ^

33