19325 Skanowanie 10 04 27 41 (17)

W kognitywnym opisie języka rola kategoryzacji jako podstawowego procesu jioznawczego jest sprawą zasadniczą. Zagadnieniu temu poświęcony jest następny rozdział. W tym miejscu zajmijmy się jeszcze pokrótce jednym z najbardziej oczywistych przykładów powiązania struktury języka ze strukturą pojęciową: wypływającjun z doświadczenia zmysłowego obrazem świata.

3.3. MODEL KULI BILARDOWEJ: ZDARZENIE I ZDANIE

WW    i.f*'//(...

Związki miedzy doświadczenienpzmysłowym (per-cepcją),_Uvorżeniem pojęć (konceptuąlizacją) j językieni (gramatyką) teoretycy językoznawstwa kognitywnego wyjaśniają w kategoriach ogólnego podobieństwa wszystkich tych trzech procesów do tego, co dzieje się w czasie gry na stole bilardowym. Analogia ta, znana w literaturze przedmiotu jako model kuli bilardowej (ang. ihe hilhard hall model), opiera się na podstawowej dla procesów ludzkiego poznania opozycji między ruchem i spoczynkiem, czyli między* dynam i,cznośgiąj i statycznością. ’Na początku gry bile leżą nieruchomo na suknie stołu. Gracz uderza kijem jedną z bil, wprawiając ją w ruch. Biegnąca bila uderza następną, przekazując jej energię (czy też, ściślej, pęd i energię). Proces trwa, dopóki energia nie zostanie rozproszona, a na stole nie ustali się nowa, zmieniona konfiguracja.

Rudi jest zatem zachodzącą w czasie zmianą: jeśli nie dostrzegamy zmian zachodzących w czasie, postrzegane konfiguracje uznajemy za stale i niezmienne. Umiejętność rozróżniania między tymi dwoma sposobami pojmowania rzeczywistości wywodzi się z najbardziej elementarnego fizycznego doświadczenia- Widziane z perspektywy ontogenezy, doświadczenie ruchu (a także jego braku) poprzedza oczywiście powstanie w umyśle człowieka po j ę c i a ruchu (oraz wszystkich pojęć pochodnych, takich jak pojęcia kierunku, prędkości itp.). Pojęcie ruchu (oraz związana z nim struktura pojęciowa) jest z kolei warunkiem powstania odpowiednich wyrażeń językowych. Mówiąc o modelu kuli bilardowej, współcześni językoznawcy posługują się oczywiście zarówno samymi, strukturami pojęciowymi, jak i odnoszącymi się do nich wyrażeniami. W wyniku takiego zabiegu potoczny, przed-naukowyj „anaukowy” obraz świata zostaje przedstawiony przy użyciu terminologii należącej do aparatu pojęciowego newtonowskiej fizyki. Zrozumienie sensu modelu kuli bilardowej wymaga uświadomienia sobie tego paradoksu.

U podstaw modelu leży teza, że pojęcie ruchu wiąże się w istotny sposób z pojęciami sity i energii. Z doświadczenia zmysłowego wynika, że przedmioty zostają wprawione w ruch w wyniku działania siły fizycznej. Przytaczając jeden z klasycznych przykładów, kubek rz wodą nie rusza się „sam z siebie”; musi być cos, co go wprawia ruch —w górę dopust i z powTotem w doł na stół. To cósmusi dysponować pewną energią i przekazać tę energię kubkowa. Natomiast takie przedmioty, jak „psy”, „wrobie” i ..hu^i^n^f^iolfalią sie pTiruszać ..same^TZródło energii może się zatem znajdować w^r samym przedmiocie, ale energia może też być przedmiotom przekazywana z zew^T-nątrz. Pierwszy przypadek odpowiada semantycznemu pojęciu agerisa (czyli podmiotu działania, wykonawcy czynno-ści), przypadek drugi natomiast — semantycznemu pojęciu padensa (czyli przedmiotu działania). Najbardziej typowe działanie jest więc pojmowane jako jednostkowe zdarzenie (img.-ćvent), czyli dynamiczne, zachodzące w czasie działanie. w którym podmiot (będący źródłem energii) bezpośrednio oddziałuje na przedmiot (będący odbiorcą energii), W wyniku kontaktu między podmiotem i przedmiotem następuje przepływ energii, który z kolei wywołuje określoną zmianę stanu. Takie wdaśnie zdarzenie opisuje zdanie

Ten chłopiec rozbił szybę.