skanuj0002 (520)

nych - od Henriego de Saint-Simona. Tworząc swoją wizję inżyniera jako demiurga nowego społeczeństwa, Saint-Simon wiedział, że ludziom potrzebna jest inspiracja, że chrześcijaństwo jest odrzucane i istnieje zapotrzebowanie na nowy kult. Jego przedmiotem ma być właśnie sztuka. Artysta objawiać będzie społeczeństwu wspaniałą przyszłość i ekscytować ludzi wizją nowej cywilizacji. W dialogu między artystą a uczonym Saint-Simon nadał terminowi „awangarda” jego współczesne, kulturowe (a nie jak dotąd wojskowe) znaczenie.

To my, artyści, posłużymy wam za awangardę; potęga sztuki jest w istocie i bardziej bezpośrednia, i skuteczniejsza; kiedy chcemy rozpowszechnić nowe idee wśród ludzi, zapisujemy je w granicie lub na płótnie; [...] i w ten przede wszystkim sposób wywieramy zwycięski wpływ. Odwołujemy się do wyobraźni i uczuć ludzkich, toteż powodować powinniśmy zawsze najżywsze i najbardziej decydujące działanie. [...]

Czyż sztuka może mieć piękniejsze przeznaczenie, niż wywieranie pozytywnego wpływu na ludzi, pełnienie prawdziwie kapłańskiej łunkcji, zdecydowane przewodzenie wszystkim zdolnościom intelektu swej epoki w imię ich najpełniejszego rozwoju! Taki jest obowiązek artystów, na tym polega ich misja [...]*.

Banalne spostrzeżenie, iż awangarda dziś już nie istnieje i że znikło radykalne napięcie między nową sztuką, która szokuje, a społeczeństwem, które jest szokowane, oznacza właśnie zwycięstwo awangardy. Społeczeństwo bez reszty akceptujące innowacje, radośnie przyjmujące każdą zmianę, zinstytucjonalizowało awangardę i zobowiązało ją — być może ku jej zgubie - do produkowania wciąż czegoś nowego. W konsekwencji kulturze wystawiono czek in blanco i zdecydowanie uznano jej prymat w tworzeniu przeobrażeń społecznych, j

I

Znaczenie kultury

Dla społeczeństwa, grupy czy też jednostki kultura jest ciągłym procesem utrzymywania tożsamości. Czyni to poprzez spójność osiąganą dzięki konsekwentnemu punktowi widzenia w sprawach estetyki, moralnej samowiedzy i stylowi życia, który ucieleśnia te koncepcje

¹ H. de Saint-Simon, Opinions łitteraires, philosophiąues, et industrialles, cyt. za D. Egbert, The Idea of «Avant-Garde» in Art and Politics, „American Historical Review grudzień 1967, nr 73, s. 343.

70

w przedmiotach zdobiących nasze domy i nas samych oraz w guście. Kultura jest zatem obszarem wrażliwości, emocji i postawy moralnej oraz inteligencji usiłującej uporządkować te uczucia.

Choć zawsze istniały niewielkie grupy opowiadające się za wartościami ezoterycznymi, dewiacyjnymi, zazwyczaj libertyńskimi, jednak - jak świadczą dzieje - większość kultur i struktur społecznych pozostawała ze sobą w zgodzie. Jedność kultury klasycznej polegała na sprzęgnięciu woli i rozumu we wspólnym dążeniu do cnoty. Poszukując drogi zbawienia w swych społecznych czy estetycznych przedstawieniach, kultura chrześcijańska spójnie wiązała uporządkowaną hierarchię społeczną i kościelną z hierarchią niebios i piekieł. We wczesnych czasach nowożytnych burżuazyjna kultura i struktura społeczna stapiały się ze swoistą strukturą osobowości, ogniskującą się na pracy i porządku.

Klasyczna teoria społeczna (używam tu terminu „klasyczny” dla oznaczenia mistrzów XIX i pierwszej połowy XX w.) również głosiła jedność kultury i struktury społecznej. Wedle Marksa, jak już wspomniałem, sposób produkcji kształtuje wszystkie pozostałe aspekty życia społecznego. Kultura jako ideologia odzwierciedla natomiast bazę i pozbawiona jest wszelkiej autonomii. Co więcej, w społeczeństwie burżuazyjnym kultura związana jest z gospodarką, ponieważ jej wytwory również stały się towarami, są na rynku oceniane, sprzedawane i kupowane. Zdaniem Maxa Webera myślenie, zachowanie oraz struktura społeczna są w znacznym stopniu wzajemnie zintegrowane w tym sensie, iż wszystkie ich dziedziny - nauka, ekonomia, prawo i kultura - mają zdecydowanie racjonalny charakter. Dotyczy to nawet sztuki. Dla Webera miało to sens dwojaki: kosmologiczne aspekty zachodniej myśli i kultury odznaczały się eliminacją magii (Schillerowskie „odczarowanie świata”), struktura zaś i formalna organizacja, stylistyka sztuki, były racjonalistyczne. Jednym z przykładów przytaczanych przez Webera jest zachodnia harmoniczna muzyka akordowa, oparta na skali dopuszczającej maksimum porządku, w odróżnieniu od muzyki ludów pierwotnych i niezachodnich¹. Wreszcie wedle Pitirima Soroki-na, jak to wyłożył w pracy Social and Cultural Dynamics, kultury integruje mentalność („centralna zasada, rozum”), łącząca myśl ze znaczeniem oraz przenikająca wszystkie aspekty społeczeństwa. Współ-

1

M. Weber, Die rationalen und soziologischen Grundlagen der Musik, 1921.

71