skanuj0038 (117)

nych od siebie układów schematów u tej samej osoby (np. obok uporządkowanego układu przekonań religijnych, inny, hierarchicznie rozbudowany układ przekonań światopoglądu naukowego).

autor ow

Ważną właściwością operacji myślowych, a także i całych schematów wtedy, gdy pozostają w stanie równowagi, jest odwracalność, czyli utrzymywanie całości systemu przez odwracanie i kompensowanie zachodzących w nim zmian. Myśl jest odwracalna w tym sensie: kiedy wiem, że A jest większe od B, to zarazem wiem, że B jest mniejsze od A. Reakcje instynktowne i emocjonalne oraz proste wyuczone zachowania nie zawsze są w sposób automatyczny odwracalne. Jeżeli podróżny pozna w obcym mieście drogę z hotelu na stację, to nie znaczy, ze zna też drogę w odwrotnym kierunku.

\abj

Jednym z ważnych pojęć rozwijanym przez różnych psychologów w związku z problematyką schematów poznawczych jest pojęcie oczekiwania. Znajdujemy je już w systemie Tolmana. Pojęcie to oznacza, że kiedy wytworzy się schemat poznawczy czy działaniowy, to pojawiają się tez oczekiwania określonych zdarzeń i skutków własnych działań. Tolman twierdzi, że zwierzęta badane w laboratoriach uczą się np. oczekiwać określonej nagrody. Jeśli małpa w szeregu prób jako nagrodę dostawała banana, niechętnie przyjmuje inną w tej samej sytuacji nagrodę, nawet w postaci odpowiedniego dla niej pokarmu.

Pojęcie oczekiwania rozumiane jest też często jako pojęcie planu, programu działania (por. Miller, Galanter i Pribram, 1960, wyd. poi. 1980). Funkcjonowanie takich programów w znacznym stopniu odbiega od prawidłowości wyjaśniających przebieg elementarnych form uczenia się przedstawionych w podrozdziale o elementarnych rodzajach uczenia się.

Pojęcie schematu poznawczego jako reprezentacji doświadczeń człowieka w formie abstrakcyjnej stało się bardzo popularne we współczesnej psychologii poznawczej (por. Rumelhart, 1980; Trzebiński, 1985). Akcentuje się rdzeniową strukturę schematów (Trzebiński, 1981), tzn. istnienie centralnej, typowej formy przedmiotu czy struktury zdarzenia, która może jednak podlegać transformacjom w pewnych granicach wyznaczonych przez dany schemat. Im bardziej konkretny przedmiot czy zdarzenie odpowiada owemu rdzeniowi, tym jest lepszym egzemplarzem danego schematu czy danej kategorii pojęciowej. Możliwe są jednak odchylenia od tej formy centralnej, wyznaczone dopuszczalnymi w danym schemacie transformacjami. Tak więc schematami są różne kategorie pojęciowe, a w odniesieniu do zdarzeń społecznych skrypty czy tematy (Schank i Abelson, 1977).

Inną, akcentowaną przez wielu autorów cechą schematów poznawczych jest ich hierarchiczna struktura, tzn. jeden schemat zawiera w sobie inne schematy w układzie podrzędności. Nie wynika z tego jednak, że zaktywizowanie jakiegoś schematu uruchamia w sposób konieczny schematy doń podrzędne lub nadrzędne. Uruchomienie schematu podrzędnego czy nadrzędnego wymaga zastosowania specjalnej procedury, nie jest więc 136