skanuj0015 (224)

cześnie doświadczenia te postawiły w zupełnie nowym świetle wiele poglądów i twierdzeń, które przyjmowane były dotychczas jako oczywiste. Wyniki.badań prowadzonych w najbardziej ekonomicznie rozwiniętych krajach świata również wykazały, że tradycyjny sposób myślenia o mieście zawiera szereg uproszczeń, błędów i stereotypów, przez co niemożliwa jest dogłębna analiza zmian, jakie pod wpływem procesów urbanizacyjnych zachodzą w tych społeczeństwach. Odejście od radykalnych dychotomicz-nych ujęć i zastąpienie ich formą kontinuum, akcentującą stop-niowalność różnic miejsko-wiejskich, w niczym nie zmieniło sytuacji, gdyż te same zarzuty odnoszą się do obu tych podejść.

Analizując krytycznie tradycyjną koncepcję urbanizacji interesować się więc będziemy przede wszystkim problemem, na ile metoda przeciwstawiania cech tradycyjnej społeczności wiejskiej cechom współczesnego miasta jest przydatna do analizy aktualnych procesów urbanizacyjnych, jakie są jej możliwości i ograniczenia, w końcu, jakie ryzyko błędów i uproszczeń niesie ona ze sobą. Temat ten jest ważny również i z tego powodu, że ogromna literatura zagraniczna, poświęcona tjłn zagadnieniom, tylko w bardzo niewielkiej mierze znajduje, jak dotąd, odbicie w pracach polskich autorów podejmujących tę problematykę. Trzeba również podkreślić, że krytyka w wielu wypadkach dotyczyć będzie nie tyle poglądów Wirtha, zawartych w jego zna-r.ym artykule, co sposobu ich wykorzystania przez badaczy, dla których koncepcja kontinuum stanowi centralną kategorię pojęciową.

Krytyka podstawowych założeń teoretycznych

Rozważania rozpoczniemy od analizy kilku najbardziej podstawowych założeń teoretycznych, na jakich opiera się tradycyjna koncepcja urbanizacji, oraz od omówienia problemów ogólnej przydatności pojęcia kontinuum do badania współczesnych zjawisk i procesów społecznych. Na wstępie nie będziemy więc omawiać wszystkich różnic i-odchyleń, jakie .wielokrotnie, na podstawie licznych badań, stwierdzono pomiędzy modelowym

ujęciem Wirtha a rzeczywistymi cechami życia -społecznego w mieście i na wsi. Mówiąc inaczej, nie interesuje nas tu'dyskusja nad realnością różnic miejsko-wiejskich, lecz jedynie-, niektóre metody i narzędzia stosowane do ich analizy.

Rozpatrując krytycznie tradycyjną metodę analizy procesów urbanizacyjnych należy przede wszystkim zwrócić uwagę na sposób przedstawiania różnic pomiędzy miastem a wsią, gdyż z zagadnieniem tym wiąże się bezpośrednio większość- problemów poruszanych w niniejszym rozdziale. Przypomnijmy, że Wirth zestawiał nie tyle miasto ze wsią, co miasto ze społeczeństwem przedindustrialnym (typu folk)^{1 2 3}.    .

Na podobnej zasadzie konstruowane są też liczne inne .współczesne kontinua, bez względu na cele teoretyczne, jakim mają służyć. Niejednokrotnie mamy więc do czynienia z zestawianiem cech wiejskich z miejskimi bez zaznaczenia jednak, do jakiego okresu porównanie to się odnosi. Typowy błąd polega tu na bardzo częstym — jak to już zostało zaznaczone — przeciwstawianiu cech tradycyjnej, dawno -już nie istniejącej, „modelowej” wsi współczesnemu miastu⁴.

Do takich właśnie przypadków odnosi się, często formułowany w stosunku do kontinuum, ważny zarzut metodologiczny, w którym zwraca się uwagę na prosty błąd logiczny, polegający na porównywaniu części jednego systemu z całością innego.. Dotyczy to zwłaszcza tych, tak bardzo powszechnych, dychotomii (lub kontinuów), w których koncepcja Wirtha miejskiego stylu życia jest przeciwstawiana koncepcji „społeczności ludowej" Redtiel-da⁵. G. Sjoberg wielokrotnie omawiał ten problem: „Redfiełd uznawał ludowe (folk) lub prymitywne społeczeństwo ża całość, tworzącą funkcjonalnie zamknięty system. Z drugiej jednak strony miasto stanowi tylko część szerszego systemu, który nie może przetrwać bez oparcia w zapleczu, zaopatrującym je w żywność i surowce. W rezultacie Rediield i inni socjologowie, przeciwsta-

?.7

1

Zwraca na to uwagę Herbert J. Gans, People and Plans, Penguin Books, London. 1972, s. 42.

2

* Szczegółowe uwagi na ten temat patrz: Peter H. Mann, An Ap-

3

proach to Urban Sociology, Routledge and Kegan Paul, London 19^5, s. 4,

4

s Patrz np.: Janusz Ziółkowski, Urbanizacja, miasto, osiedle, PWN,

5

Warszawa 1965, s. 154 i 156.