skanuj0033

eseista nigdy nie pozostaje neutralny wobec przedmiotu, zawsze podkreśla swoją psychologiczną, kulturalną i historyczną konkretność. Pierre Villey twierdzi, że stało się tak głównie za sprawą sceptycznego kryzysu wywołanego u Montaigne’a przez lekturę Zarysówpirrońskich Sekstusa Empiryka. Sceptyczna metoda wątpienia miała ośmielić eseistę do wyrażania własnych sądów i poszukiwania dla nich podstawy w faktach, w rzeczywistości, a-szczególnie w „Ja”, realności dostępnej podmiotowi bezpośrednio³⁵. Montaigne widzi świat przez pryzmat własnej osobowości, biografii i wiedzy, bo one są bez wątpienia dostępne jego doświadczeniu. Woli on pośrednictwo, którego jest świadom i które jest poznawczo płodne, niż pozorną spontaniczność i wątpliwą bezstronność. Właśnie indywidualizm literacki dążył do „uczynienia z dzieła pisarza absolutnie osobistego dokumentu jego życia wewnętrznego, jego wrażliwości, jego losu”³⁶.

/lak udowodnił Pierre Villey, esej spokrewniony jest blisko z humanistyczną literaturą popularyzującą (Utterature de vulgarisation). W wielkiej ilości pojawiały się kompilacje cytatów, maksym i fragmentów z dzieł klasycznych, parafrazy, naśladownictwa, zbiory komentarzy i przykładów (exempla). Układaniem tego rodzaju utworów parali się najwybitniejsi humaniści jak np. Erazm z Rotterdamu. Jego Adagia zdobyły ogromną popularność w całej Europie. W latach siedemdziesiątych XVI stulecia, kiedy Montaigne rozpoczynał pracę nad swymi Próbami, liczba wydań doszła do stu dwudziestu. Dzieła tego rodzaju, cenione na równi z oryginałami (w ówczesnym sensie tego pojęcia), służyły popularyzowaniu humanistycznych poglądów. Pierwotnie taki właśnie cel stawiał sobie i Montaigne. Notował on fragmenty czytanych dzieł i opatrywał je komentarzem. Z czasem jednak cytaty zeszły do roli czynnika inspirującego własną refleksję, pojawiły się elementy autobiograficzne, ton intymny, a całość naznaczona została piętnem osobowości autora. Amorficzny z początku zbiór sentencji, przykładów i własnych glos stopniowo zyskiwał wyrazistą i odrębną formę. Ten proces kształtowania się eseju można śledzić w samych Próbach. W utworach wchodzących w skład księgi pierwszej (powstałych około roku 1572—1573) autoprezentacja i własne refleksje nie odgrywają jeszcze późniejszej roli; sentencje, przykłady i komentarz przesłaniają samego Montaigne’a. Szybko jednak odnajdzie on właściwy sobie ton i postawę — świat zewnętrzny będzie go interesował jako źródło inspiracji i impulsów jego własnych posunięć i „jako scena, na której się one rozgrywają”³⁷.

Montaigne szlachcicem

Do innych czynników określających w XVI wieku kształt eseju zaliczyć również należy społeczny kontekst powstawania lieratury. Bez wątpienia na

estetykę i formę eseju pewien wpływ miała kondycja społeczna samego Montaigne’a. Jako szlachcic podlegał on wpływom obyczajowych konwencji i stereotypów myślowych grupy społecznej, z której się wywodził. Świadomość, że szlachectwo Montaigne’ów jest świeżej daty³⁸, mogła nawet wzmóc dążenie do całkowitego przyjęcia wzorów obyczajowych starej rodowej szlachty. Rycerstwo staje się wprawdzie w XVI wieku szlachtą i na Zachodzie traci powoli swą uprzywilejowaną pozycję, niemniej ethos rycerski zachowuje swą żywotność i atrakcyjność. Postulowany przezeń zespół norm obyczajowych i wartości etycznych oddziałuje także na poglądy estetyczne jednostki. Jednym z głównych zaleceń pedagogicznych formułowanych przez ethos szlachecki był postulat jak najdalej idącej intelektualnej niezależności i swobody. Wyrazem tego dążenia był kult dyletantyzmu oraz niechęć wobec wszelkiej specjalizacji czy fachowości. Szlachcic powinien raczej się orientować w wielu dziedzinach niż posiadać gruntowną wiedzę w jednej. „Nie należy — pisze Maria Ossowska — zanadto zagłębiać się w nauce, bo to odwodzi człowieka od spraw życiowych (...). Język Archimedesa czy Euklidesa to nie ten język, którym posługuje się dwór. Studia takie, jakie prowadzili, należy powierzyć klasom niższym”³⁹. W dyskusji nie należy naśladować pedantów. „Trzeba wszystko podawać z wdziękiem, który nie lubuje się w rzeczach nazbyt wielkiej miary”. Honnete homme winien unikać wrażenia, że jest w cokolwiek nazbyt zaangażowany, że są rzeczy, które budzą jego pasję. Powinien dbać o zachowanie dystansu i miary także i wtedy, gdy chodzi o zasady. „Ludzie, którzy uparcie trzymają się zasad choćby najbardziej zaszczytnych, bywają nieraz śmieszni”⁴⁰. W konwersacji należy wystrzegać się języka, którym się posługują specjaliści. „Zawodowość jest tak źle widziana na dworze, że nawet talenty dworzanina winny być ujawniane z niedbalością”⁴¹. Szlachcic zatem we wszystkim, co mówi i co robi, winien manifestować swoją niezależność; niczego on robić nie musi, a jeśli czemuś poświęca siły i uwagę, to zawsze w sposób nieprzymuszony i bez specjalnej dbałości o wynik.

Montaigne również obawia się, by nie posądzono go o to, że zbyt wiele uwagi przywiązuje do swego pisarstwa. Ilekroć o nim mówi, wyraża się z ironią i lekceważeniem. Literaturze przeciwstawia bardziej godne wolnego człowieka zajęcie: świadome doskonalenie własnej Bildung, kultury duchowej określającej osobowość człowieka oraz kierującej jego zachowaniem i czynami^². „Włożyłem wszelkie staranie w to—pisze eseista—aby kształtować me życie; oto moje rzemiosło i dzieło; najmniejszą mą troską to fabrykowanie książek” {Próby II 37)⁴³. Nieustannie deprecjonuje swoje dzieło nazywając je już to „zlepkiem rozmaitych materii” (ce fagotage de tant de diverses pieces), już to „bigosem” czy „bałaganem” (cette fricassee, III 13). Montaigne boi się, aby nie zaliczono go w poczet zawodowych pisarzy, dystansuje się wobec nich, obdarzając nazwą faiseurs de livres (I 20), co oznacza tyle co grafomani, pismacy, gryzipiórki.

Pragnie się przedstawić czytelnikowij&kp szlachcic, żołnierz, polityk, „spisujący

17