skanuj0036 (116)

Łpoka piśmienna — doba staropolska

68 jeszcze znane. Nie wiadomo nawet, czy rękopis znalazł się w ogóle w posiadaniu królowej. Pierwszy tom był w XVI i XVII wieku w rękach braci czeskich, a potem wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego, również innowiercy. Już w początkach XVIII wieku znalazł się w bibliotece kalwińskiego gimnazjum w Saros-Palak na Węgrzech (stąd druga nazwa Biblia szaroszpatacka), gdzie dla celów introligatorskich wyrywano z niego poszczególne karty, tak że z pierwotnych 470 pozostało ich tylko 185. W czasie ostatniej wojny i ta ocalała część pierwszego tomu zaginęła (dziś dysponujemy tylko jej przedwojenną podobizną fotograficzną). Drugi tom w XVI wieku zawędrował na Śląsk, gdzie prawdopodobnie w całości został zużyty na oprawy książek (ocalało z niego kilka pojedynczych kart, przechowywanych w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Muzeum Narodowym w Pradze).

Również z połowy XV wieku (może z roku 1454) pochodzi wierszowana, o dużej wartości artystycznej Legenda o świętym Aleksym, zachowana w łacińskim kodeksie przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Nieco tylko późniejszy jest najdłuższy (498 wersów) znany nam polski wiersz średniowieczny — Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią, nieznanego autorstwa, zapisany prawdopodobnie przez ks. Dawida z Mirzyńca w roku 1463, przechowywany w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku. W czasie ostatniej wojny rękopis zaginął i dziś dysponujemy tylko jego przedwojennym odpisem. Dialog jest przeróbką anonimowego łacińskiego utworu prozaicznego, wartością artystyczną znacznie jednak przewyższa swój wzorzec.

Trudny do ustalenia jest czas powstania drugiego (po Psałterzu floriańskim) zachowanego przekładu psalmów Dawida — Psałterza puławskiego. Według tradycyjnego poglądu ten przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie pergaminowy kodeks powstał w końcu XV wieku. Jednak zdumiewające nowatorstwa pisowni Psałterza — spotykamy tam rozwiązania pisowniowe znane skądinąd dopiero z pierwszych polskich druków^r — dało podstawę nowej hipotezie, według której nie mógł on powstać wcześniej niż w trzecim dziesięcioleciu XVI wieku, tzn. po ukazaniu się pierwszych drukowanych książek polskich. Jakkolwiek rzecz się miała, jest Psałterz kopią znacznie starszego rękopisu, z pierwszej

połowy XV wieku, który z kolei był prawdopodobnie oparty na 69 jakimś prawzorze wspólnym również dla Psałterza floriańskiego. Przekład puławski, bardzo wysoko oceniony przez Czesława Miłosza. odznacza się wielką wartością artystyczną. Okoliczności po-wstania Psałterza puławskiego nie są znane (nazwa odzwierciedla fakt, iż w XVIII wieku znajdował się w Bibliotece Czartoryskich w Puławach).

U kresu doby staropolskiej, w początkach XVI wieku powstał (jako odpis starszego oryginału) najobszerniejszy (426 kart, a więc 852 strony) i najciekawszy zabytek średniowiecznej polskiej prozy narracyjnej - Rozmyślanie przemyskie /tytuł oryginalny: Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa). Jest to typowy utwór o charakterze apokryficznym (apokryfy to opowiadania o życiu Chrystusa i Najświętszej Rodziny, a więc o tematyce ewangelicznej, powstałe w- pierwszych wiekach chrześcijaństwa, lecz nic uznane przez Kościół za kanoniczne teksty Pisma Świętego). Okoliczności powstania zabytku nie są znane: do końca ostatniej wojny był przechowywany w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu (stąd nazwa), obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Dobiegliśmy końca naszego przeglądu zabytków językowych doby staropolskiej. Musimy jednak pamiętać, że nie był to bynajmniej przegląd kompletny: objął zabytki najważniejsze i stosunkowo najszerzej znane. Oprócz nich zachowało się wiele innych, często drobnych, lecz dla historyka języka polskiego bardzo interesujących. Nie charakteryzując ich bliżej, wymienimy najciekawsze, by dać wyobrażenie o - względnej oczywiście — obfitości i różnorodności polskiego piśmiennictwa średniowiecznego.

Oprócz Bogurodzicy zachowały się inne pieśni religijne: maryjne, jak Maryja czysta dziewice (XIV wiek) czy arcydzieło języko-wo-stylistyczne Posłuchajcie bracia miła (koniec XV wieku; inna nazwa: Żale Matki Boskiej pod krzyżem), bardzo stare wielkanocne: Krystus z martwych wstał je (je to forma 3. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego czasownika być, oboczna do jest i jeść), jedna z najstarszych polskich pieśni, powstała w wieku XIV, a może nawet jeszcze wcześniej — czy Przez Twe święte z martwych wstanie (XIV wiek), pasyjne, jak np. Jezus Krystus Bóg człowiek (początek XV wieku) i kolędy, jak Zdrów bądź, Królu niebieski (również początek XV wieku). Na ostatnie dziesięciolecia doby