skanuj0062 (62)

są w ogóle możliwe regularne przekształcenia bezdźwięcznych w dźwięczne, tak by system afatyka składał się jedynie z fonemów dźwięcznych.

Potwierdzenia zniekształceń mam dla całej korelacji dźwięczności, ale wydaje się mimo wszystko, żc „ubezdżwięcznianie” dotyczy w większym stopniu fonemów zwartych niż szczelinowych. Dowodzi} tego m. in. procesy poszukiwania właściwego obrazu fonetycznego wyrazu: mimo początkowego błędu szczelinowe zostają skorygowane, zwarte pozostają bez zmian, np.: fota — \ota — Yoka \voda\ Obserwacja ta byłaby do pewnego stopnia zgodna z badaniami L. Zabrockiego nad problemami dźwięczności [201].

Tonologiczne zniekształcenia można rozpatrywać z punktu widzenia budowy wyrazu. Tak np. formy miuba ‘małpa’, grom? *krowa' można traktować jako swoiste uproszczenia, w wyniku których całe sekwencje wymawiane są przy aktywnym udziale krtani. Takie tłumaczenie niestety nie może być obowiązujące, gdyż przytoczyć można szereg przykładów komplikujących pierwotnie prostą pod tym względem strukturę: sabava ’zabawa\ pa#van bałwan’,paran ’baran\ źurafe ‘żurawie’, muskem ‘mózgiem’ itp. Te i podobne przykłady niezbicie dowodzą samodzielności fonemu jako rzeczywistej jednostki wchodzącej w skład budowy jednostek większych — wyrazów.

W kategorii miękkości obserwujemy również zmiany dwukierunkowe, np. yuopcc ‘chłopiec’ i polec, 'palecńepovcm ’nie powiem’, (ovek 'człowiek* i trav'a ‘trawa’, śfina ‘Świnia’, kon ‘koń’, naiut ‘niania’i icdńo ‘jedno’ itp. Przeważa, jak w kategorii dźwięczności, typ zamian prowadzący w efekcie do uszczuplenia cech dystynktywnych. Deformacje w kategorii miękkości obserwowałem mniej często od zniekształceń w poprzedniej kategorii, ale wniosek I. Cyran, która stwierdza, że zaburzenia w używaniu miękkości występują wyjątkowo i że świadczy to o większej trwałości lej korelacji, wydaje się zbyt jednostronny [25J. Dodatkowo należy jeszcze podkreślić mniej konsekwentną dokumentację. Sporadycznie reprezentowane są fonemy dźwięczne (z wyjątkiem v'), które podlegają przekształceniom na bezdźwięczne (ich samodzielność w systemie afatyka jest niewielka). Poza przykładem cuk'erka cukierki’ i niezidentyfikowanym kompleksemkcstyljktisty brak przykładów na wahania w zakresie k—k', g—g\ Decydują o tym względy systemowe — mała łączliwość k' i g' (W. Doroszewski określił je [33] jako elementy niesamodzielne artykulacyjnie w polskim systemie językowym, Z. Klemensiewicz wliczył do wariantów odpowiednich twardych [103]).

Przykłady deformacji w rodzaju mapbym 'miałbym’, pes 'pies’, vouoo 'wiosło’, kfatka ‘kwiatka’ dopuszczają dwojaką interpretację, niezależnie od tego, czy uznamy wargowe miękkie za samodzielne fonemy, czy też jedynie za warianty twardych, występujące przed i oraz/. Zgodnie / drugim poglądem mamy w powyższych przykładach do czynienia nie z substytucją, lecz z uproszczeniem grup konsonantycznych — ginie /, pozostają wargowo. Szczegółowa analiza uproszczeń grup konsonantycznych wykonana w pracy doktorskiej dowodzi, że w afazji nie mamy jednej zasady uproszczeń, która by preferowała zwarte — mamy więc prawo oczekiwać zarówno form typu pes co i ies, skoro we wzorze byłoby pies itp. Przekształcenie formy grab'i (3 osoba c/asu teraźniejszego) w postać grińi należy tłumaczyć jako redukcję // w pozycji inlerwokalicznej i wtórne wytworzenie się / na styku dwu samogłosek przed i, gdyż nie ma we wzorze lorin typu grab'ii, v'nm> 'wino’ itp.

Jeszcze większe kłopoty interpretacyjne nastręczają przykłady typup'alec 'palec’, w którym zgodnie z ujęciem drugim (nie uznającym samodzielności fonologicznej wargowych miękkich) należy widzieć dodanie nowego dźwięku i. Tzw. dźwięki wstawne (epctcntyczne) obserwuje .się w afazji, ale w całkiem określonych pozycjach, np.: tkań 'koń', ndito 'dno’, kśkoita 'szkoła*, kob'cta myie kryby 'kobieta myje ryby’, poźompki 'poziomki* itp. Fonemy nic są dodawane w sposób dowolny, lecz maksymalnie zbliżają się do fonemów występujących w toku mówienia na zasadzie perscweracji, antycypacji lub opozycji fonologicznej (np. bdokloro\i 'doktorowi*). W świetle tych obserwacji wprowadzenie / w wyrazach typu navonav'a 'nawolywa' nie można tłumaczyć prostą epemezą, tym samym więc analizowany przeze mnie materiał dowodzi samodzielności fonologicznej wargowych miękkich.

I jeszcze jedno. Gdyby po wargowych miękkich występowało i i było traktowane jako samodzielny fonem, to wówczas winniśmy oczekiwać, że w którymś z wyrazów wymówionych prawidłowo otrzymamy zamianę i na I, u tych samych bowiem chorych mieliśmy deformacje związane z zaburzeniami rozgraniczenia/ i /, np. palenCyna, /wrc/'pajęczyna, Józef' oraz zakłócenia w użyciu wargowych miękkich. O możliwościach takich przekształceń świadczą przykłady przejęzyczeń, w których/zastąpione zostaje przez / po głosce wargowej miękkiej: kolosalna yemla 'chemia, fon. yem'ia\

Zaburzeniu ulega również rozgraniczenie fonemów ustnych i nosowych. Na ogól zmianom nie ulega wówczas miejsce artykulacji poszczególnych elementów, natomiast w mniejszym stopniu obowiązuje zasada tożsamości stopnia zbliżenia. Zmiany są tutaj dwukierunkowe, nosowe występują w miejscu homorganicznych zwartych, rzadziej szczelinowych, a odpowiednie nosowe fonemy są zastępowane przez ustne¹. Największą aktywność wykazuje n substytuując /. d, s, c, l, r, ć. Decydują o tym względy systemowe — najwięcej jest dźwięków dcntalnych i alwcolarnych, a różnica n—n jest

121