skanuj0070 (17)

144 Powszcchniki ewolucyjne

zatem pewien minimalizm - trzymanie się faktów, unikanie spekulacji [W. Tatarkiewicz 1978, s. 19].

Jedną z głównych cech pozytywizmu jest naturalizm; Przyjmuje się, że nauki społeczne powinny być uprawiane na wzór nauk przyrodniczych (czyli nauk o naturze

-    stąd nazwa stanowiska). U podstaw przyjęcia tego typu orientacji tkwi założenie, że między zjawiskami badanymi przez przyrodoznawstwo i nauki społeczne nic ma zasadniczej różnicy. Znalazło to wyraz w sformułowanej przez Emila Durkhcima dyrektywie metodologicznej głoszącej, że „fakty społeczne należy badać jak rzeczy". Pozytywizm w swojej początkowej fazie (tzw. pozytywizm pierwszy) przyjmował wyraźną odrębność między podmiotem a przedmiotem poznania. Rzeczywistość społeczna była całkowicie niezależna od obserwatora

-    pomijano wpływ procesów poznawczych na tworzony przez podmiot obraz tej rzeczywistości.

Inną cechą pozytywizmu, wynikającą z założenia o jedności metody nauk społecznych i nauk przyrodniczych, jest jego antynormatywizm. Należy unikać wartościowania badanych zjawisk. Postulat ten w praktycznej działalności dosyć trudno jednak w pełni zrealizować. Świadczą o tym kontrowersje występujące w socjologii współczesnej (zob. [Metodologiczne podstawy... 1975, s. 201.-258]). Niejednokrotnie bowiem unikając wprost formułowania ocen wartościujących, przyjmuje się ukryte założenia aksjologiczne, których badacz sobie nawet w pełni nie uświadamia. Wyraźnie widoczne jest to w przypadku pozytywizmu A. Comtc’a, w którym zawarta została także pewna utopia społeczna. Jak zauważył Alvin Gouldncr: „Od początku pozytywizm obciążony był głęboko sięgającym konfliktem: słowo «pozytywny» oznaczało z jednej strony, że ludzie winni opierać swoje projekty na pewnikach nauki, z drugiej, że powinni być nie tylko krytyczni, lecz opowiadać się za jakąś określoną koncepcją urządzenia świata" [A.W. Gouldncr

liy przybierajpostać uzależnienia (np. al-I uholizm, narkomania, nikotynizm). Jednym z instrumentów kreowania nowych potrzeb jest niekiedy reklama. (A.S.)

/ot), deprywacja, funkcjonalizm, pauperyzacja, leihikejoui/m.

I .iteratura:

Dyoniziak R., 1966, Stratyfikacja i hierarchia potrzeb konsumpcyjnych )v zbiorowości wielkomiejskiej, WSE, Kraków.

Malinowski II., 1958, .Szkice z teorii kultury, KiW, Warszawa.

Maslow A.H., 1990, Motywacja i osobowość, |'ax, Warszawa.

Obucliowski K., 1933, Psychologia dążeń ludzkich, l*WN, Warszawa,

Tlioinas W.l , 1925, The IJnndjustcd Girl, Lilllc, lirowa and Co., Dr/non,

Powszcchniki ewolucyjne, zol), nco-ewolucjonizm.

I’o/.orowanc ustępstwo, zob. interak-cjonizm symboliczny.

Pozycja przypisana, zob. ruchliwość społeczna.

Pozytywizm (fr. posili/- rzeczywisty, realny, pewny, twierdzący, pozytywny), kierunek w filozofii i socjologii 'zapoczątkowany przez Augusta Comlc’a. Jego główne założenia - zgodne zresztą z etymologią- to: I) badanie wyłącznic tego, co rzeczywiste, realne, 2) dążenie do uzyskania wiedzy pewnej oraz 3) zajmującej się kwestiami ścisłymi, 4) orientacja praktyczna - pozwalająca wykorzystać zdobytą wiedzę do przekształcania rzeczywistości, 5) nastawienie na uzyskanie wiedzy pozytywnej, a nie tylko krytycznej (negatywnej). ;

Pozytywizm jako orientacja filozoficzna przeciwstawia! się metafizyce, czyli poszukiwaniu pod powierzchnią zjawisk ich jakiejś ukrytej istoty. Uznawano, że na tego typu problemy metafizyczne nic ma naukowej odpowiedzi. Zadaniem nauki jest wyłącznie badanie zjawisk. Tylko taka orientacja poznawcza umożliwi uzyskanie wiedzy pewnej i ścisłej. Pozytywizm cechuje

Pozytywizm 145

1977, s. 154] Dla A. Comtc’a wizją przyszłego porzątku było społeczeństwo ogólnoświatowe, w którym pozytywizm stanic się nową „religią ludzkości", dla Herberta Spencera i Jo!ma Stuarta Milla - społeczeństwo liberalne.

Socjologu od początku swego istnienia jako nauka orientowana była wyłącznic pozytywistyc. nic. Z tego powodu zarzuty wysuwane pr cciwko socjologii jako samodzielnej dysi yplinic wiedzy odnosiły się w gruncie rzeczy do przyjętej w jej obrębie orientacji po. ylywislyczncj. Ścisły związek socjologii z uirlcm pozytywistycznym widoczny jest .v przypadku takich badaczy i teoretyków, iak Ludwik Gumplowicz, Emil Durkhcim, \ ilfrcdo Pareto, a także przedstawicieli takich kierunków, jak socjologia naturalistyczi a, psychologizm czy socjologia formalna

Stopniowo w socjologii pojawiać się zaczęła orientacja odchodząca od założeń uznawanych przez pozytywizm, określana jako socjologia humanistyczna (bądź socjologia rozumiejąca). Akcentowała ona odmienność przedmiotu nauk społecznych w porównat iu z naukami przyrodniczymi i w związku i tym odrzucała stanowisko na-turalistycznc. Z uwagi na to, że - w odróżnieniu od nauk ścisłych - przedmiotem zainteresowania socjologii są ludzie i zbiorowości, a nie martwe przedmioty, należy dążyć do wypracowania swoistych metod badania tych zjawisk społecznych. Muszą one być - silą rzeczy - odmienne od stosowanych w przyrodoznawstwie. Główną rolę w tym wyjaśnianiu przypisywano ustaleniu sposobów ujmowania rzeczywistości społecznej przez działający podmiot społeczny. Socjologia powinna starać się zrozumieć jednostkę lub grupę, tzn. odkryć motywy, cele i wartości, którymi się one kierują. Wyjaśnianie typu pozytywistycznego zostało zastą )ionc „rozumieniem" ludzkich ‘działań. Ten odmienny sposób uprawiania socjologii określany jest jako „przełom anty-pozytywisl) czny".

Nic oznacza to jednak, że orientacja pozytywistyczna przestała istnieć. Oba te nurty rozwijały się równolegle. Niektóre założenia pozytywizmu stały się normalnym elementem procesu poznawczego socjologii. Dotyczy to zwłaszcza empirycznych badań różnych wycinków rzeczywistości społecznej. Kierunek empiryczny w socjologii, wywodzący się z pozytywizmu, uznawany jest obecnie za integralną część składową metody socjologicznej, niezależnie od tego, czy akceptuje się pozostałe teoretycz-no-filozoficzne założenia pozytywizmu. Jednocześnie jednak zredukowanie socjologii wyłącznic do badań empirycznych -co postuluje pozytywizm, a zwłaszcza neo-pozytywizm - wywołuje szereg negatywnych następstw. Najważniejszym z nich jest to, że ograniczając się wyłącznie do empirycznego badania rzeczywistości społecznej rezygnuje się z teoretycznego wyjaśnienia pewnych globalnych zjawisk i problemów społecznych. Wiedza uzyskiwana w wyniku badań empirycznych nic układa się sama w jakiś ogólny obraz rzeczywistości, a w konsekwencji wiadomo coraz więcej o coraz to mniejszych fragmentach tej rzeczywistości.

Trzecia faza pozytywizmu - określana zazwyczaj jako ncopozytywizm - zapoczątkowana została w okresie międzywojennym. W odróżnieniu od „pozytywizmu pierwszego" cechuje się on: l) prymatem metodologii, a więc dążeniem do wypracowania takiej procedury postępowania badawczego, która doprowadzi do uzyskiwania rezultatów pewnych; ncopozytywizm interesował się raczej tym, jak należy badać społeczeństwo, niż samym jego badaniem; 2) fizykalizmem - nauki społeczne powinny być uprawiane na wzór fizyki, jako najbardziej rozwiniętej dyscypliny wiedzy, zjawiska społeczne traktować należy tak samo jak fizyczne, z socjologii należy wyeliminować takie pojęcia, jak .wartości, świadomość, wola, cele - są one bowiem „flo-gisloncm nauk społecznych"; 3) dążeniem do kwantyftkacji wiedzy socjologicznej -