skanuj0180 (3)

374 8YNFJDI /K)| (Kil A ( /VI I SAI KA O SUMII Ml

1.    Sumienie przeduczynkowc i sumienie pouczynkowc

Rozróżnienie to bierze pod uwagą fakt. czy w sądzie sumienia chinl/i o czym, który dopiero ma być spełniony, a więc czyn przyszły, czy te/ |». dokonany. Pierwsze spełnia funkcją prospektywną i zwie się sumieniem przed uczynkowym (conscienlia antecedens), następne zaś ma charaki. i retrospektywny i nosi nazwę sumienia pouczynkowego (conscienlia i mi segttens). Z punktu widzenia filozofii moralności istotną rolę pełni sumie nie przeduczynkowc. Sumienie pouczynkowc zakłada bowiem zawsze •-..•I sumienia przcduczynkowego i jest tylko wtórną oceną tego czynu i silą sprawczą związanych z tym przeżyć moralnej aprobaty lub doznania winy spełniającego go podmiotu.

2.    Sumienie prawdziwe i sumienie błędne

Rozróżnienie to za punkt wyjścia bierze stosunek sądu sumienia do norm obiektywnego porządku moralnego. Stosunek ten zawiązuje się jednak r* pośrednictwem ogólnej reguły postępowania (oceny czy normy), klón występuje w świadomości moralnej osoby oceniającej swój akt jako nad rzędne, „pozakonkretne" kryterium jej konkretnego sądu. Jeżeli reguła ta jest zgodna z obiektywnym porządkiem moralnym wyrażonym w rozumu słusznym czy prawie moralnym, wówczas zachodzi stan „sumienia praw dziwego” (conscienlia vera). W przeciwnym wypadku mamy do czynieni i z „sumieniem blędn\m” (conscienlia erronea).

Sumienie błędne wyraża oczywiście etyczną opinię jednostki lub grupv. która nie żywi i nic może żywić żadnych wątpliwości codo zawartego w niej błędu, czyli ma niezachwiane przekonanie o słuszności tej normy Tę nu zachwianość pojmujemy w tym znaczeniu, że nic leży w jej mocy wyjaśnił ewentualnych wątpliwości ze względu na brak podejrzeń w lej sprawie lub na wielkie trudności w ich usunięciu. Sumienie takie jest błędne niepoko nalnic (fizycznie lub moralnie) i dlatego bywa też nazywane „dobrą wiatą' (np. mówi się: X postąpił w dobrej wierze).

Jeżeli natomiast udanej jednostki czy pewnej grupy jednostek zrod/i się wątpliwość co do słuszności jej etycznego ogólnego przekonania i ino że ona dojść do ustalenia rzeczywistego stanu rzeczy, ale tego czy to z leni stwa. czy też z premedytacji nic czyni, wtedy zachodzi wypadek sumioni ■ pokonulnic błędnego. Widać zatem, że stany sumienia błędnego pr/cj.i wiają zasadniczą tożsamość ze stanami niewiedzy, co jest zupełnie zro/u 175

II SI MII Nil I SM » M II I ► IVWNA NORMA DZIAI SNIA MOKAI M OO

im.ile, ponieważ błąd sumienia jest zaw s/c uwarunkowany jakimś brukiem v, icdzy należnej.

3. Sumienie pewne, sumienie wątpliwe, sumienie zawikłanc

Jest to podział, który w rozważaniach etycznych odgrywa dużą role i dlatego zasługuje na baczniejszą uwagę. Kryterium zaś tego podziału jest w > stępujący w sądach sumienia rodzaj i stopień pewności, odnośnie do relacji wynikania sądu sumienia jako wniosku opartego na porównaniu konkretnego aktu z ogólną regułą moralną.

Co należy rozumieć przez sumienie pewne (conscienlia certa)? Z góry zaznaczyć wypada, że pewność, o której tu mowa, nie je>t pewnością naukową. Pewność naukowa bowiem 1° odnosi się (na terenie filozofii) do zdań ogólnych, 2° oparta jest na refleksyjnym i krytycznym wykluczeniu w szelkich realnych (tzn. merytorycznie uzasadnionych) motywów wątpieniu Natomiast pewność charakterystyczna dla stanów sumienia jest 1° pcw nością. która odnosi się do konkretnych aktów ludzkich i ich wartości mo-lalnej, 2° opiera się na codziennym, samorzutnym poznaniu moralnym, w łaściwym praktyce życia przeciętnego człowieka i jedynie mu w tych w .minkach dostępnym. Jest to zatem w gruncie rzeczy tylko wielkie praw -dopodobleństwo.

Po danych wyjaśnieniach można podać określenie sumienia pew nego Oznacza ono stan sumienia, w który m człowiek w formowanych przez siebie konkretnych sądach moralnych wyklucza uzasadnione dostępnym mu potocznym poznaniem racje wątpienia. Pewność sumienia moralnego da się pogodzić z jakimiś racjami, które mieszczą się jeszcze w sferze teoretycznych w ątpliwości, nie mogą jednak być brane pod uw agę z praktycznego punktu widzenia ze względu na ograniczone możliwości poznawcze przeciętnego człow ieka. Określa się je niekiedy jako racje lekkie, praktycznie nieuzasadnione. Gdyby jednak w jakichś okolicznościach było człowiekowi dostępne uzyskanie wyższego, nawet naukowego stopnia pew ności koniecznego dla zagw arantow ania jego działaniu cech moralnego dobra, wówczas sumienie pewne domagałoby się uzyskania tego stopnia pewności. Tak np. miała się sprawa w- dyskutowanej kwestii dopuszczalności transplantacji serca.

Sumienie wątpliwe (conscienlia dubia) natomiast oznacza stan sumienia. w którym c/lowlck albo nic jest zdolny uformować sobie jakiegokolwiek sądu o wartości moralnej konkretnego czynu, albo też formu-