SNB13912

112

traktować jako bezpośrednie, konieczne i równocześnie pożądane następstwa całości zabiegów opiekuńczych oraz jako warunek fundamentalny urzeczywisi. niania wyższych wartości.

Na tym samym poziomie realizuje się równocześnie druga, subiektywna, autonomiczna warstwa wartości hedonistycznych, których istotą jest doznawanie, płynących z zaspokajania potrzeb, przyjemności i zadowolenia. Odcinając się od poglądów absolutyzujących, fetyszyzujących lub przeciwnie — deprecjonujących te wartości z pozycji ascezy, należy równocześnie dostrzegać ich niezmiernie doniosły egzystencjalny, regulacyjno-motywacyjny, ludzki sens. Z drugiej zaś strony trzeba także liczyć się ze zwichnięciem hierarchii wartości w życiu jednostkowym i społecznym w przypadkach występowania tych ekstremalnych tendencji, ze wszystkimi tego dalszymi, ujemnymi skutkami.

Wartości właściwe, które można także nazwać wartościami właściwymi „drugiego poziomu”. Należą do nich wszelkie obiektywne i pożądane skutki osiągania stanu optymalnego zaspokojenia potrzeb podopiecznych, od zachowania ich jednostkowego życia zaczynając, a na umożliwianiu i wspomaganiu wychowania i samowychowania kończąc. W tym znaczeniu są one — mówiąc najogólniej — funkcjami zoptymalizowanej opieki (mieszczącymi się na odcinku continuum między poziomem zerowym a górnym dodatnim odchyleniem). Wynika stąd, że wartości te są — w porównaniu z nierzadko arbitralnie ustalanymi wartościami właściwymi wychowania — w pewnych granicach wyrazem odwiecznych, obiektywnych zależności i konieczności, a jednocześnie mają charakter allocentryczny i fundamentalny — afirmacja istnienia, rozwoju, normalnego funkcjonowania itd.

Z tego porównania ze sobą treści pojęć wychowania i opieki oraz wyprowadzonych z nich wartości wypływają następujące wnioski: Wartości postulowane i urzeczywistniane przez wychowanie mają głównie charakter socjocentryczny w potrójnym znaczeniu, gdyż zaczerpnięte są z ideologii społecznej, jako atrybuty wartościowości jednostek wyrażają przede wszystkim dobra pozajednostkowe i jako ostateczne cele wychowania są atrybutami życia społecznego. W punkcie wyjściowym procesu wychowania, gdy dopiero „dane” są cele do planowania odpowiednich działań, wartości te jawią się nam jako kategorie idealne, abstrakcyjne, zaczerpnięte spoza sfery osobowej wychowanka. Dlatego też przedmiotem zainteresowania teorii wychowania nie jest realny wychowanek, lecz jego postulowany model-wzorzec wraz z elementami składowymi, a mówiąc ściślej, urzeczywistnianie w realnym wychowanku tego modelu i jego poszczególnych składników³¹. Z takim modelem mamy do czynienia przede wszystkim w koncepcji świeckiego wychowania, opartego na wartościach wyprowadzonych z dominującej

" Por. H. Muszyński, Zarys..., s. 150—172.

ideologii społecznej. Jednakże bliższy wgląd w charakter wartości wyprowadzonych z założeń futurologicznych, socjologicznych, kulturowych, czy nawet teocent-rycznych wskazuje, że uwagi te dotyczą w pewnym stopniu także i tych koncepcji.

W porównaniu z tym opieka opiera się przede wszystkim na wartościach allocentrycznych, wyprowadzonych bezpośrednio, jako obiektywne konieczności, z wartości najwyższej — człowieka-podopiecznego i tkwiących w jego sferze osobowej, a wyrażających się w osiąganiu stanu optymalnego zaspokajania potrzeb ponadpodmiotowych i wszelkich dalszych, pozytywnych następstw tego stanu. Są więc te wartości — podobnie jak potrzeby ludzkie — kategoriami realnymi, zawierającymi się w osobie i egzystencji podopiecznego, takiej, jaką ona jest i powinna być w swej człowieczej naturze. Stąd też teoria opieki i — szerzej — pedagogika opiekuńcza interesuje się głównie tym, co tkwi w podpopiecznym i jego bycie, to jest potrzebami ponadpodmiotowymi i ich zaspokajaniem.

Niezależnie od tych zasadniczych odmienności, wartości opieki i wychowania mają także szereg punktów zbieżnych. Widać to wyraźnie zwłaszcza na przykładzie wartości pośredniczących wychowania, z których część jest w pewnym stopniu wartościami pośredniczącymi opieki, i odwrotnie. Także niektóre wartości właściwe, jak na przykład samodzielność życiowa, są w dużej mierze wspólne dla opieki i wychowania. Ponadto znaczna część potrzeb podopiecznego ma pewne wspólne dla obu tych dziedzin atrybuty wartościowości.

10.6.3. Wartości opieki i wychowania a wartość najwyższa w systemie antropocentrycznym

Przedstawione najogólniej — na tle swoistych treści pojęć „opieka” i „wychowanie” — specyficzne cechy właściwych tym dziedzinom wartości potwierdzają się i poszerzają znacznie przy metodologicznym zabiegu wyprowadzania ich z wartości najwyższej. Co więcej, można powiedzieć, że właśnie na tej drodze zarysowują się najbardziej istotne różnice między wartościami opieki i wychowania. Prowadzi ona bowiem do odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: z czego wynikają i jakie są wartości każdej z tych dziedzin działalności.

Odpowiedź na pierwsze z nich sprowadza się do przyjęcia najważniejszego w aksjologii humanistycznej założenia, że wartością najwyższą na ziemi zdominowanej przez świat ludzi jest człowiek. I chociaż trudno byłoby powiedzieć, że ten fundamentalny w aksjologii aksjomat jest zupełnie jednoznaczny³*, niemniej

^w Chodzi tu najogólniej o kwestię, czy człowiek staje się wartością najwyższą już z tytułu przynależności do gatunku homo sapiens, a więc bezwarunkowo, czy też dopiero wtedy, gdy posiada choćby niezbędne minimum dyspozycji istoty społeczno-kulturowej, czyli warunkowo. Nie jest bowiem łatwo skojarzyć sobie z wartością najwyższą recydywistę kryminalnego, oprawcę z obozu koncentracyjnego. porywacza i gwałciciela dzieci itd.