SSA42184

26

włoscy i rosyjscy futuryści. Praktykami stało się takie wielu krytyków teatralnych, juk wymieniani już Otto Brahm. Jacques Rouche, Jaccjucs Co pean. w Polsce rai Teofil Trzciński i inni.

Nadrabiaj*; dystans w stosunku do innych, bardziej zaawansowanych w nowoczesnym rozwoju dziedzin sztuki, teatr stał się ośrodkiem zainteresowania. przedmiotem zaciekłych sporów, tyglem artystycznych prądów epoki.

Juz od początku Reformy pojawiły się kolejno, w niewielkim odstępie czasowym, dwa podstawowe nurty estetyczne: nurt analityczny i nurt syntetyczny. Oba potem trwały przez długie lata. istniały obok siebie i splatały się. Początkowo zaś zwalczały się namiętnie. f¹ Nurt analityczny był pierwszym, przełomowym stylem Reformy. Reprezentował go przede wszystkim ..naturalizm". Trzeba jednak rozumieć. Je „naturalizm" już w swojej wczesnej fazie był bardzo złożony, wielowarstwowy. obejmował sferę postaw w uprawianiu sztuki, a więc poszukiwanie prawdy, analizowanie, badanie obiektywnie istniejącej rzeczywistości, a także sferę wartości: głosił prymat faktu. tego. CO istnieje obiektywnie i realnie, był przekonany o służebności sztuki wobec wewnętrznych potrzeb człowieka i koniecznych przemian społecznych, akcentował problematykę moralną twórczości artystycznej. Dopiero na trzecim planie stały naturali-styczne „środki wyrazowe": adekwatne do rzeczywistości, a więc „prawdziwe”, „naturalne", „naturalistyczne”. W oczach powierzchownych obserwatorów przedstawień naturalistycznych - i współcześnie, i później — środki wyrazowe. celowo często drastyczne, nachalne, przesłaniały całą złożoną problematykę filozoficzną, aksjologiczną i etyczną naturalizmu. Trzeba także rozumieć, że naturalizm nie był jeden, było raczej wiele naturalizmów, wiele jego odmian. 1 nurt ten ewoluował, zmieniał się, wzbogacał. Nigdy nie ograniczał się tylko do elementów „czysto” naturalistycznych. Ogromną rolę odgrywały w nim różnorodne dążenia realistyczne, praktykowane i rozumiane bądź jako ogólna dyrektywa, bądź jako bogaty arsenał form.

Do nurtu analitycznego Reformytrzeba więcwłączyć także przeróżne rozumienia i odmiany realizmu A także ten styl. który nazywany bywa „węryzmem". ą yyięc._w_ rozumieniu szerokim: ogólne dążenie do prawdy, a w rozumieniu węższym; posługiwanie się dosłownością, prawdziwymi detalami, wiarygodnymi szczegółami. Nie da się więc temu całemu nurtowi Reformy nadać ładnej z nazw o zakresie znaczeniowym, wąskim, ściśle ograniczonym. Trzeba używać nazwy ogólnej: nurt analityczny. W nurcie tym mieściły się prace naturalistów, realistów i we rysiów, twórczość aktorów, rężyserów. scenografów i dramatopisarzy, a także badania związanych z teatrem naukowców i pedagogów. Ale zaczęło się -to wszystko jednak ód „naturalizmu". Naturalizm w teatrze był początkowo funkcją naturali-stycznej literatury. Był równie jak ona ostentacyjny, gburowaty, agresywny, wyzywający, zwalczany zarówno za zbytnią nowoczesność, jak z powodu — pozornych — podobieństw z poprzedzającym go realizmem, za staroświeckość. Choć naturalizm stanowił rzeczywiście rozwinięcie realizmu, na nim bazował i od niego wyszedł, to przecież był jakościowo od niego całkowicie różny. Był eksperymentalny, nowoczesny, awangardowy. Torował nowe drogi. Naturalizm był pierwszym nurtem odnowy, przewartościowania środków

wyrazowych, pojęć związanych z teatrem i koncepcji uprawiania teatru. Stawiał w nowy sposób pytania o cele uprawiania teatru. Jego odpowiedzi wyprowadzały teatr na tereny przemian społecznych i obyczajowych, walk politycznych i dyskusji o moralności oraz na obszary penetrowane dotąd tylko przez naukę.

Naturalizm był stylem i sposobem upominania się o godność i niezależność sztuki teatru. W całej Europie powstały takie wojownicze sceny: Thćutre Librę (Teatr wolny) w Paryżu, Freie Buhne (Wolna scena) w Berlinie, londyński Independent Theatre (Teatr Niezależny), Moskiewski Teatr Artystyczny, Nea Skini (Nowa Scena) w Atenach i inne.

Przedstawienia naturalistyczne tamtego czasu były bogate, wielowarstwowe, złożone. Posługiwano się wystudiowanymi, prawdziwymi dekoracjami, budując trójwymiarowe wnętrza i wstawiając solidne, użytkowe meble, wprawiając szyby w "ókna, wyposażając drzwi w klamki.' półki w prawdziwe książki i towary, sufity w żyrandole, lampy w żarówki. Na sceny przynoszono niezliczone, konkretne, prawdziwe przedmioty, sprzęty, urządzenia: samowary. słomę, mięso, zabłocone kalosze, zastawy stołowe, pierzyny., poduszki, naręcze drzewa. Przyprowadzano psy i wpuszczano, .kury. Aktorzy ubierali się w prawdziwe kostiumy czy to w cuchnące łachmany biedaków, czy ściśle wzorowane na starym malarstwie stroje królów. Wypożyczano też z muzeów i zbiorów prywatnych naszyjniki, pierścienie, miecze. Aktorzy starali się zachowywać naturalnie. Odwracali się do widzów plecami, szeptali, mamrotali, kichali. Przeżywali stany uczuciowe kreowanych postaci. Starali się z nimi identyfikować.

Powstała literatura dramatyczna posługująca.się w didaskaliach — często rozbudowanych aż do autonomicznych obszernych esejów, jak u G. B. Sha-wa — drobiazgowym opisem rzeczywistości scenicznej widzianej od zewnątrz. Była to zarazem dramaturgia głęboko osadżona we wnętrzu postaci, ujawniająca dramatyczne sprzeczności pomiędzy ludzkimi uczynkami a mową, między marzeniem a spełnieniem, między tym co rzeczywiste i ukrywane, a tym co pozorne i ujawniane. Z teatrami naturalistyeznymi wiązali się wybitni pisarze, będący tak subtelnymi psychologami, jak Antoni Czechow, tak ostro i krytycznie .widzący rzeczywistość społeczną, jak George Bernard Shaw, Maksym Gorki, Henri Beque. Gerhart Hauptmann czy Stefan Żeromski.

Właśnie badając związki teatru z literaturą ówczesną, można zobaczyć teatr naturalistyczny jako złożony ruch umysłowy, moralny, filozoficzny, naukowy, społeczny, estetyczny.. To co w naturalizmie było ukazane od zewnątrz, ściśle wiązało się z tym co wewnętrzne. Naturalizm nie dążył tyle do opisu, co raczej do analizy rzeczywistości, nie tyle do odwzorowywania, co do badania coraz to głębszych, kolejnych warstw i mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa i psychiki jednostki. Naturalizm dążył do prawdy. Do prawdy o człowieku i do prawdy człowieka.

Wkrótce po nurcie analitycznym pojawił się drugi podstawowy nurt Reformy: nurt-.syntetyczny.

Nurt ten' bywał też' określany przez negację i nadawano mu różne nazwy: antyiluzyjny, antyrealistyczny, antynaturalistyczny. Ale każda z tych