system wersyfikacyjny

554 SYSTEM WtRSYHKArYJNY - SYTUACJA DIAKHIOWA

py etnicznej. Jest on zjawiskiem społecznym, kształtuje się w wyniku porządkowania doświadczeń i wiedzy o świecie wspólnych członkom danej zbiorowości; istnieje w zbiorowej świadomości użytkowników, przekazywany i chroniony przez rozmaite instytucje (np. rodzina, szkoła), kształtuje się i rozwija wraz z przemianami zbiorowości, której służy; jest systemem otwartym i dynamicznym, podlega zmianom w procesie historycznym. W jego ramach współwystępować mogą różnorodne wyspecjalizowane odmiany (tzw. subkody) o charakterze funkcjonalnym (-> style funkcjonalne), terytorialnym (-* dialekt) czy środowiskowym (-> żargon). S.j. stanowi zbiór możliwości dla konkretnych aktów komunikacji słownej: -> wypowiedzi, które są jego cząstkowymi realizacjami — poprzez wypowiedzi żyje on i funkcjonuje w społeczeństwie. Inne nazwy: język, kod językowy, langue.

Lit.: F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, 1961; R. Jakobson, M. Halle, Podstawy języka, 1963; Ch. Hockett, Kurs językoznawstwa współczesnego, 1969; A. Martinet, Podstawy lingwistyki funkcjonalnej, 1970; Językoznawstwo strukturalne, Wybór tekstów, red. M. Kurkowska, A. Weinsberg, 1979; R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, t. 1—2, 1989. tk

System wersyfikacyjny (ang. mctrical system, type of verse, fr. systeme metriąue, systeme du vers, niem. metrisches System, ros. Mempunecnan cuc-meMa) — zespół powiązanych funkcjonalnie reguł wierszotwórczych (-> wiersz) ukształtowany na fundamencie tradycji wersyfikacyjnej w ramach danego || systemu językowego; ustala repertuar -*• wierszowych jednostek, a także ich budowę, funkcje i współzależności oraz sposób łączenia w przebiegu wypowiedzi wierszowej. Zależnie od właściwości budowy i reguł wiązania tych jednostek rozróżnia się poszczególne systemy wersyfikacyjne. Dzielą się one przede wszystkim na s. regularne, zwane też s. numerycznymi, i s. nieregularne, zwane s. nienumerycznymi. W s. numerycznych -► format i ekwiwalencja rytmicznych jednostek podlegają prawidłom rachunku liczbowego: ustala się np. liczbę -*• sylab w obrębie określonych segmentów wiersza, liczbę -> stóp, liczbę -* zestrojów akcentowych, wyznaczona liczbowo w obrębie -* wersu jest pozycja -+ średniówki, -* klauzuli, sylab akcentowanych itp. W poezji polskiej wykształciły się i zachowały żywotność następujące numeryczne s.w.: sylabizm. sylabotonizm, tonizm (—» wiersz syla-bieżny, wiersz sylnboloniczny, -* wiersz toni czny) oraz ich nieregularne odpowiedniki ( wiersz nieregularny). Zasady organizacji wierszowej w s. nicnumerycznych, obejmujących średniowieczny -* wiersz zdaniowy i współczesny wiersz wolny, są regulowane przez ekwiwalencja nie dające się wyznaczyć liczbowo, takie juk od po wied ni ości składniowe, semantyczne i intonacyjne. Pojawiające się tu również podobieństwa elementów przeliczalnych są jedynie pi /y bliżone i nie ustabilizowane, w związku / c/ym słabnie rola organizacji rytmicznej (-> rytm) ora/ znika obecność -+ wzorca rytmicznego. Pozytywne reguły wicrszowości schodzą na dalszy plan, natomiast pierwszoplanową rolę odgrywa ogólna i realizowana nic tylko w sferze organizacji brzmieniowej zasada odrębności mowy wierszo wej od -* prozy, zyskująca szczególne znaczenie we współczesnym wierszu wolnym. Niektórzy badacze, np. M. R. Mayenowa, podważali zasadność stosowania pojęcia systemu w stosunku do tych rodzajów wierszowania, które nazywa się systemami nienumerycznymi.

Lit.: M. Dłuska: System wersyfikacyjny, [w zbiorze:] Wiersz, ez. 1: Rytmika, red. J. Woron-czak, 1963; Próba teorii wiersza polskiego, 1980; zob. też. metrum, metryka, rytm, wersologia, wiersz, wiersz nieregularny, wiersz sylabiczny, wiersz sylabotoniczny, wiersz toniczny, wiersz wolny, wiersz zdaniowy, wzorzec rytmiczny, aos

Systemy nienumeryczne zob. System wersyfikacyjny

Systemy numeryczne zob. System wersyfikacyjny

Systola (< gr. systole = ściągnięcie, ściśnięcie; ang. systole, fr. systole, niem. Systole, ros. cuc-mona) — w metryce antycznej skrócenie długiej głoski pod naciskiem -» wzorca rytmicznego; przeciwieństwo -+ diastoii. aos

Sytuacja dialogowa — przedstawiona w utworze lit sytuacja komunikacyjna powstała między co najmniej dwiema postaciami, umożliwiająca im wymianę -* kwestii. S.d. ma charakter samodzielny w dramacie, co się wiąże z faktem, że -+ dialog stanowi jego podstawową strukturę językową: w s.d. ujawniają się napięcia między bohaterami, a poprzez następstwo poszczególnych s.d. rozwija się -+ fabuła. W epice s.d. osadzona jest w narracji; zwykle poznajemy ją