syt uwar wych

one spontanicznie, na zasadach wzajemnej sympatii, wspólnych zainteresowań, uczestnictwa w zabawach, kontaktów nawiązywanych w miejscu zamieszkania.

W klasie szkolnej przebywają uczniowie w podobnym wieku, nie wykazujący znacznych różnic w poziomie rozwoju umysłowego. Na przykład w klasie pierwszej szkoły podstawowej uczą się dzieci w wieku siedmiu lat o normalnej sprawności umysłowej. Dzieci o znacznie obniżonej sprawności umysłowej, dzieci z poważnymi defektami wzroku, słuchu lub narządów ruchu, jak też młodzież niedostosowana społecznie przebywają w szkołach i zakładach specjalnych.

Uczniowie uczęszczający do tej samej klasy przejawiają właściwości indywidualne wymagające uwzględnienia w procesie wychowania. Różnią się oni między sobą rozwojem fizycznym, wyglądem zewnętrznym, dbałością o czystość i higienę osobistą. Te właściwości oddziałują na współżycie społeczne z kolegami, a nieraz również na ustosunkowanie się nauczyciela do ucznia.

Różnice indywidualne występują również w zakresie właściwości psychicznych, takich jak: spostrzegawczość, szybkość i trwałość zapamiętywania, zdolność koncentracji i podzielność uwagi, poprawność rozumienia i wnioskowania. Z różnicami tymi wiąże się rozwój mowy, przejawiający się w posiadanym zasobie słów oraz w umiejętności wyrażania swych myśli. Indywidualne właściwości umysłowe oraz poziom rozwoju mowy wpływają w dużym stopniu na wyniki uczenia się.

Różnice indywidualne ujawniają się również w zakresie przejawianych przez uczniów właściwości działania. Można wyróżnić dzieci aktywne i bierne, agresywne i lękliwe, zdyscyplinowane i lekceważące polecenia nauczyciela, uparte i uległe, samodzielne i niezaradne, wrażliwe i obojętne na pochwały oraz upomnienia. Wymienione właściwości wpływają na współżycie społeczne uczniów oraz ich ustosunkowanie się do nauczyciela.

Różnice indywidualne zachodzące między uczniami powinny być uwzględniane przez nauczyciela w podejmowanych przezeń oddziaływaniach wychowawczych. Pomocna w tym może być wiedza psychologiczna o strukturze osobowości i działąnia, metodach ich diagnozowania oraz dokonywania analizy psychologicznej.

Podobnie jak między uczniami, również między nauczycielami zachodzą różnice indywidualne wpływające na wyniki osiągane przez nich w działalności wychowawczej. Przejawiają się one w sposobie ustosunkowania się do uczniów, w zakresie stosowanych wobec nich wymagań, w rodzajach nagród i kar, w nadmiernej pobłażliwości lub zbytniej surowości. Nauczyciele różnią się stosunkiem do swych obowiązków — mniej lub bardziej sumiennie wykonują związane z nimi zadania, są systematyczni lub chaotyczni w pracy, charakteryzują się zrutynizowanymi nawykami lub podejmowaniem działań innowacyjnych.

Indywidualne właściwości ucznia i nauczyciela można ujmować w kategoriach ich subiektywnych przeżyć psychicznych lub tkwiących w organizmie WTodzonych sił napędowych działania. Z takim ujęciem spotykamy się w teoriach analizujących subiektywne przeżycia lub traktujących popędy, instynkty, potrzeby jako główne składniki osobowości. Można im przeciwstawić traktowanie człowieka jako istoty działającej, wykonującej świadomie różne czynności spełniające określoną funkcję regulacyjną. Koncepcja ta zostanie szerzej omówiona w rozdziale III oraz wykorzystana przy dokonywaniu analizy działania dzieci i młodzieży.

4. Sytuacyjne uwarunkowania wychowania

Procesy psychiczne oraz indywidualne właściwości jednostki nie tworzą układu zamkniętego, lecz stanowią składnik systemów obejmujących prócz nich sytuacje środowiskowe oraz występujące w nich działanie. Człowiek jest podsystemem o własnej wewnętrznej organizacji, funkcjonującym w ramach szerszego systemu, w skład którego wchodzi również środowisko społeczne wraz z występującymi w nim sytuacjami. Według T. Tomaszewskiego „podsystemu nie można adekwatnie opisać ani wyjaśnić jego działania nie odwołując się do struktury i funkcji całości, której jest on częścią, ani też odwrotnie — nie można adekwatnie opisać ani wyjaśnić funkcjonowania całości nie odwołując się do struktury i funkcji części... Podobnie jest z człowiekiem i jego otoczeniem: nie można adekwatnie określić i zrozumieć ani zachowania się ucznia nie mówiąc nic o jego szkole, ani dziecka nie mówiąc nic o jego rodzinie, ani robotnika nie mówiąc nic o fabryce, ani obywatela nie mówiąc nic o społeczeństwie”.¹

23

1

T. Tomaszewski Rozwój wszechstronny i ukierunkowany. „Psychologia Wychowawcza" 1976 nr 3, s. 300.