z42 (4)

334 Cz. 2.: X. Przyczynki do teorii grup odniesienia

ludzi o różnym zapleczu kulturowym. Podobnie, rosnące zainteresowanie socjologów ruchliwością między klasami społecznymi oraz „fałszywą świadomością" (gdyż dzięki niej ludzie identyfikują się z klasami, „do których nie należą”) wydaje się wynikać po części z otwartej, publicznej dyskusji nad zagadnieniem klasowości oraz ze wzmocnionej ewentualnie świadomości konfliktu klasowego. Wybór przedmiotu analizy przez socjologów był w tych wypadkach podyktowany raczej konkretnymi, praktycznymi problemami aniżeli wymaganiami systematycznej teorii. W rezultacie koncepcje interpretacyjne były wyraźnie zawężane do szczególnej, rozpatrywanej akurat dziedziny zachowań. Dla każdej z nich tworzono odpowiednie pojęcia jako odrębne, izolowane niemal narzędzia analizy i tracono często z pola widzenia ich wzajemne związki teoretyczne. Specjalizacja badań dotyczących konkretnych, praktycznych problemów zrodzonych przez zmiany społeczne rozwijała się czasem kosztem ogólniejszej teorii. Uwagę przyciągały szczególne przypadki i wprowadzano specjalne pojęcia, podczas gdy zadanie ich teoretycznego powiązania było zaledwie rozpoczęte.

Choć nasza pobieżna analiza dostarczyła w tej kwestii tylko niewielu wskazówek, wystarczają one do uprawdopodobnienia możliwości, że omawiane tu przypadki są pokrewne i stanowią konkretne przejawy ukrytych głębiej schematów zachowań ze względu na grupy odniesienia⁸⁹. Niewykluczone, że jeżeli specjalne badania wytropią związki teoretyczne pomiędzy tymi rodzajami zachowań, to zostanie zbudowana jedna z owych teorii średniego zasięgu, które wiążą ze sobą pojedyncze hipotezy i prawidłowości empiryczne. Szersza, ogólniejsza koncepcja oznaczałaby, na przykład, że badanie wżerów przystosowania imigrantów wniesie swój wkład do tej samej teorii, która ukierunkowuje badania nad, powiedzmy, czynnikami ruchliwości społecznej. Takie połączenie przyspieszy kumulację wiedzy w teorii grup odniesienia, jako że badania nad rozmaitymi dziedzinami ludzkich zachowań będą się nawzajem pobudzały i wspierały. Na tym właśnie — jak nam się przynajmniej wydaje — polega znaczenie tego wstępnego przeglądu koncepcji grup odniesienia zawartych w The American Soldier.

^!9 Historyk nauki H. Butterfield (Rodowód współczesnej nauki 1300 - 1800, dum. H. Krahelska, Warszawa 1963, s. 5-6) zwrócił uwagę na podobne problemy teoretycznej konsolidacji w naukach przyrodniczych i fizycznych: „[...] wśród wszystkich form działalności intelektualnej najtrudniejsza [...] jest sztuka operowania tym samym, co poprzednio, zespołem faktów, ale w odmiennym ujęciu, a to przez nadanie im nowych ram, co jest równoznaczne z przyjęciem w danym momencie odmiennej postawy myślowej”.

XI. Teoria grup odniesienia i struktura społeczna. Kontynuacje

Pojęcie grupy odniesienia postało na terenie psychologii społecznej i do niej formalnie należy. Dyscyplina ta zajmuje się przede wszystkim reakcjami jednostek na ich bezpośrednie i szersze środowisko społeczne. Rozwijające się badania eksperymentalne oraz teoretyczna analiza problemów związanych z grupami odniesienia ogniskowały się więc w przeważającej mierze na poszukiwaniu wyznaczników wyboru grup odniesienia przez jednostki oraz na konsekwencjach owych wyborów dla osobowości. Jak jednak starano się wykazać w poprzednim rozdziale, pojęcie grupy odniesienia ma również swoje szczególne miejsce w teorii socjologicznej mającej za swój przedmiot strukturę i ftinkcje rozmaitych środowisk społecznych, w których umieszczone są jednostki.

Nie sposób oczywiście wyraźnie cd siebie oddzielić socjopsychologicznej i socjologicznej teorii grup odniesienia, jako że w pewnej części pokrywają się one, w innej zaś uzupełniają. Nie ulega jednak wątpliwości, że są to odmienne płaszczyzny analizy teoretycznej, które warto czasem wyodrębnić, po to aby móc uchwycić swoiste dla nich problemy teoretyczne. Być może psychologia społeczna i socjologia, jak zresztą i cala nauka, okażą się w końcu niepodzielną jednością. Tymczasem jednak więcej pożytku przyniesie nam wydobycie różnic pomiędzy tymi odmiennymi rodzajami i płaszczyznami teorii, tak aby można je było powiązać ze sobą w sposób bardziej systematyczny. Taka jest w każdym razie perspektywa, z jakiej podejmuję tu analizę dalszych (cd chwili napisania dziesiątego rozdziału) poszukiwań w dziedzinie teorii grup odniesienia. W ciągu tych niespełna sześciu lat podjęto i rozwiązano wiele nowych problemów, wskazując jednocześnie na istniejące nadal luki w naszej wiedzy. Tym właśnie zagadnieniem teoretycznym — zarówno z zakresu grup odniesienia, jak i pokrewnych problemów struktury społecznej w ogólności — poświęcony jest niniejszy rozdział.

Problematyka teorii grup odniesienia

Podstawowe pojęcia

Intensywny rozwój danej dziedziny badań prowadzi do coraz większego uściślania jej podstawowych pojęć. W miarę gromadzenia wyników badawczych, pojęcia początkowo uznawane za adekwatne trzeba poddawać dalszemu uściślaniu. Czyniąc to często wpro-