Zaproszenie do socjologii Peter L Berger6 (2)

Ponieważ stałe stosowanie przemocy byłoby niepraktyczne, a także nieskuteczne, oficjalne organa kontroli społecznej polegają głównie na oddziaływaniu faktu samej powszechnie znanej dostępności środków przemocy. 2 różnych powodów tego rodzaju ufność jest zwykle uzasadniona w społeczeństwie, które nie znajduje się na krawędzi katastrofalnego rozpadu (jak na przykład rewolucja, klęska militarna czy klęska żywiołowa). Najważniejszą jednak jej przesłanką jest fakt, że nawet w państwach dyktatorskich i terrorystycznych rządy zdobywają akceptację, a nawet aprobatę wraz ze zwykłym upływem czasu. Nie jest to miejsce, aby wnikać w socjopsychologiczną dynamikę tego faktu. W społeczeństwach demokratycznych wśród większości łudzi występuje co najmniej skłonność do podzielania wartości, w imię których środki przemocy są stosowane (nie oznacza to, że owe wartości muszą być piękne — na przykład większość białych w niektórych społecznościach Południa może opowiadać się za używaniem przemocy przez organa policji w celu podtrzymania segregacji rasowej — lecz znaczy to, że zdecydowana większość ludności popiera stosowanie środków przemocy). W każdym sprawnie funkcjonującym społeczeństwie przemoc stosowana jest oszczędnie i jako środek ostateczny, a do sprawowania na co dzień kontroli społecznej wystarcza sama tylko groźba użycia siły. Z punktu widzenia celów przyświecających tym rozważaniom najważniejsze jest podkreślenie, że prawie wszyscy ludzie żyją w warunkach społecznych, w których, jeśli zawiodą inne środki przymusu, może być przeciw nim oficjalnie i legalnie użyta przemoc.

Jeśli w ten sposób rozumiemy rolę przemocy w kontroli społecznej, staje się jasne, że z punktu widzenia większości ludzi ważniejsze są najczęściej — by tak rzec — przedostateczne środki przemocy. Przy pewnej monotonii metod zastraszania obmyślanych przez jurystów i policjantów mniej-niż-gwałtowne środki kontroli społecznej wykazują wielką różnorodność, a niekiedy dowodzą wyobraźni ich pomysłodawców. Zaraz po politycznych i prawnych formach kontroli powinno się prawdopodobnie postawić presję ekonomiczną. Niewiele środków przymusu jest lak skutecznych jak te. które zagrażają podstawom czyjegoś utrzymania czy zyskowi. Zarówno dyrekcje przedsiębiorstw, jak i świat pracy stosują skutecznie tę groźbę jako instrument kontroli w naszym społeczeństwie. Jednakże ekonomiczne środki kontroli są tak samo efektywne poza instytucjami ściśle określanymi jako ekonomiczne. Uniwersytety czy kościoły stosują sankcje ekonomiczne równie skutecznie, powściągając swój personel przed nietypowymi zachowaniami, uważanymi przez odnośne władze za wykraczające poza granice dopuszczalności. Nie musi być koniecznie niezgodne z prawem, jeśli pastor uwodzi organistkę, lecz groźba odsunięcia na zawsze od wykonywania zawodu będzie o wiele bardziej skuteczną formą kontroli nad jego pokusami niż perspektywa pójścia do więzienia. Nie jest bez wątpienia sprzeczne z prawem, jeśli pastor wypowiada swoje zadanie w kwestiach, które biurokracja kościelna wolałaby otoczyć milczeniem, lecz ryzyko spędzenia reszty życia w nisko płatnej wiejskiej parafii jest dlań doprawdy bardzo mocnym argumentem. Oczywiście argumenty takie wykorzystywane są bardziej otwarcie w ściśle rozumianych instytucjach ekonomicznych, lecz stosowanie sankcji ekonomicznych w kościołach i uniwersytetach pod względem swych ostatecznych rezultatów nie różni się zbytnio od użytku, jaki się z nich czyni w świecie interesu.

Tam, gdzie ludzie żyją lub pracują w zwartych grupach, w których są znani osobiście i z którymi są związani poczuciem osobistej lojalności (socjologowie nazywają je grupami pierwotnymi), na rzeczywistego bądź potencjalnego odszczepieńca oddziałują nieustannie bardzo potężne, a zarazem bardzo subtelne mechanizmy kontroli. Są to mechanizmy perswazji, ośmieszenia, plotki i pogardy. Odkryto, że w dyskusjach grupowych po pewnym określonym czasie jednostki modyfikują swe wyjściowe poglądy tak, aby dostosować się do normy grupowej, która odpowiada czemuś w rodzaju średniej arytmetycznej wszystkich poglądów rezprezentowanych w grupie. Jak ta norma się ustali, to zależy oczywiście od składu tej grupy. Na przykład jeśli weźmiemy grupę dwudziestu kanibalów spierającą się na temat kanibalizmu z jednym niekanibalem. istnieją widoki, że w końcu zacznie się on zastanawiać nad ich stanowiskiem, a wreszcie, z pewnymi ratującymi twarz zastrzeżeniami (dotyczącymi, powiedzmy, spożywania najbliższych krewnych), przejmie całkowicie punkt widzenia większości. Natomiast jeśli mamy grupową dyskusję między dziesięcioma kanibalami, którzy uważają mięso człowieka w wieku powyżej sześćdziesięciu lat za zbyt łykowate dla wyrafinowanego podniebienia, oraz dziesięcioma innymi jeszcze bardziej wybrednymi kanibalami, którzy obstają przy granicy pięćdziesięciu lat, jest wysoce prawdopodobne, że gdy przyjdzie do sortowania jeńców, grupa w końcu zgodzi się na wiek pięćdziesięciu pięciu lat jako granicę oddzielającą de/euner' od debris¹. Takie są niespodzianki dynamiki grupy. U podstaw tej najwyraźniej nieuchronnej presji na rzecz zgody leży prawdopodobnie

73

1

Derfiwer (tr.k śniadanie

¹ Dćbrfc <fr>. szczotki, odpadki.