Zaproszenie do socjologii Peter L Berger3 (2)

łach. to owa humanizacja staje się przynajmniej intelektualnie prawdopodobna. Poznanie socjologiczne natyka się raz po raz na paradoks niewzruszoności i nietrwałości społeczeństwa. Powtórzmy: społeczeństwo określa człowieka i jest z kolei przez człowieka określane. Paradoks ten dotyczy w zasadniczy sposób kondycji ludzkiej jako takiej. Byłoby doprawdy wielce zaskakujące, gdyby perspektywa ta nie miała w ogóle żadnej treści etycznej — domniemanie takie można by wyrazić jedynie wówczas, gdybyśmy u2nali etykę za dziedzinę całkowicie oddzieloną od empirycznego świata, w którym żyją ludzie.

To, co nazwaliśmy tutaj humanizacją, można zilustrować za pomocą trzech przykładów, mających nawet pewne znaczenie paradygmatyczne — odnoszą się one do kwestii rasy, homoseksualizmu i kary śmierci. W każdym z tych przypadków można zobaczyć, jak rozumienie socjologiczne może wpływać na obiektywne wyjaśnianie takich kwestii na poziomie powierzchniowym. Rzeczywiście, w każdej z tych kwestii socjologowie wnieśli na tym poziomie nader ważny wkład. Socjologowie przyczynili się znacznie do demaskowania mitów związanych z rasą, do odsłonięcia eksploatatorskich funkcji tych mitologicznych wierzeń, do wyraźniejszego ukazania, jak system rasowy funkcjonuje w społeczeństwie amerykańskim, podsuwając tym samym pewne idee możliwej skutecznej zmiany tego systemu. W wypadku homoseksualizmu socjologowie skłaniali się do pozostawienia interpretacji tego zjawiska psychologom i psychiatrom, lecz zebrali dane ukazujące jego występowanie i społeczną strukturę, demaskując w konsekwencji moralistyczne określenie homoseksualizmu jako występku znikomej garstki degeneratów i opatrując wielkimi znakami zapytania regulacje prawne odnoszące się do tego fenomenu. W wypadku najwyższego wymiaru kary socjologowie potrafili wykazać ostatecznie, że kara śmierci nie odstrasza od popełniania zbrodni, za które to zbrodnie jest wymierzana, oraz że zniesienie kary śmierci nie prowadzi do żadnej ze straszliwych konsekwencji przewidywanych przez jej rzeczników.

Rozstrzygnięcia te były bezspornie niezwykle ważne z punktu widzenia przyjęcia w polityce społecznej rozumnego stanowiska wobec tych problemów. I rozstrzygnięcia takie byłyby zupełnie wystarczające do uzasadnienia przekonania socjologa, że jego praca ma pewną wartość moralną. Jednakże twierdzimy, że w każdym z tych trzech przypadków socjologia ma głębsze zadanie do spełnienia —• ściśle związane z tym, co nazwaliśmy humanizacją, i bezpośrednio zakorzenione w paradoksalnym pojmowaniu rzeczywistości społecznej, rozważanym powyżej.

p

Socjologia pokazuje, że człowiek jest tym, czym uczyniło go społeczeństwo oraz że nieśmiało, z wahaniem, niekiedy z pasją próbuje być czymś innym, czymś wybranym przez siebie samego. Socjologia obnaża bezgraniczną nietrwałość wszelkich społecznie nadanych tożamości. Perspektywa socjologiczna, tak jak ją rozumiemy, jest więc z natury w niezgodzie z ujęciami, które bez reszty zrównują ludzi z ich społecznie wyznaczonymi tożsamościami. Mówiąc inaczej, socjolog powinien dostatecznie dobrze znać mechanizm reżyserii scenicznej, aby nie dać się zwieść odgrywanej roli. Powinien znać „akrobatykę" zmiany kostiumów do poszczególnych ról, co powinno chronić go przed nadawaniem tej maskaradzie statusu ontologicz-nego. Dlatego też socjolog powinien być nieufny wobec każdego zespołu kategorii, które opatrują ludzie nazwami: „Murzyni", „biali", „Aryjczycy" czy dalej: „Żydzi", „goje", „Amerykanie", „ludzie z Zachodu". W taki lub inny sposób nacechowane mniejszą lub większą dozą złośliwości, miana takie — gdy tylko nadaje się im sens ontologiczny — stają się wprawkami w „złej wierze". Socjologia pozwala nam zrozumieć, że „Murzyn" to osoba zaprojektowana tak właśnie przez społeczeństwo, że projekt ten wyzwala naciski zmuszające ją do wcielania się w nakreślony obraz, lecz także, iż owe naciski są arbitralne, pełne luk i co najważniejsze — odwracalne.

Odnoszenie się do istoty ludzkiej wyłącznie jako do „Murzyna" jest aktem „zlej wiary", bez względu na to, czy robi to rasista czy liberał „rasowy". W istocie, warto podkreślić, że liberałowie są częstokroć tak samo zniewoleni przez fikcyjność uznawanych powszechnie za oczywiste kategorii, jak ich polityczni przeciwnicy, tyle że przypisują oni tym fikcjom przeciwstawne wartości. Nawiasem mówiąc, adresaci negatywnych identyfikacji ochoczo przyjmują kategorie wymyślone przez swych ciemiężców, z tą prostą różnicą, że zmieniają znak ujemny, przypisany pierwotnie danej tożsamości, na znak plus. Reakcje Żydów na antysemityzm dostarczają klasycznych ilustracji tego procesu: tworzą oni kontrdefinicje swej tożsamości przez proste odwrócenie znaków związanych z antysemickimi kategoriami, nie kwestionując zasadniczo samych kategorii. Powracając do przykładu Murzyna, proces ten przejawia się w nakazywaniu Murzynowi „dumy rasowej" mającej zastąpić poprzedni wstyd. Kształtuje się w ten sposób przeciwstawna formacja czarnego rasizmu, który jest tylko widmem swego białego prototypu. Rozważanie socjologiczne zaś wyjaśni w tym wypadku, że fikcją jest przede wszystkim samo pojęcie „rasa" i być może stanie się wówczas bardziej widoczne, iż rzeczywisty problem polega na tym, jak być istotą ludzką. Nie oznacza to negowania, iż podobne kontrformacje mogą być

147