Zdjęcie1163 (2)

która w części tylko została opracowana przez Thomasa i Znanieckiego.

Teoria Thomasa j Znanieckiego była nie tyle teorią postaw, jakie wielokrotnie później tworzono, ile teorią procesu społecznego. Ważne było nie tyle wyjaśnienie, czym są postawy, ile stwierdzenie, te w procesie tym obecna jest zawsze pewna zmienna psychologiczna, modyfikująca działanie czynników obiektywnych. W procesie społecznym uczestniczą ludzie, reagujący tak lub inaczej na bodźce środowiskowe. „Postawa” to nazwa zbiorcza dla wszelkich elementów ich życia psychicznego, które uzna się za wywierające wpływ na rodzaj, kierunek oraz intensywność tych reakcji. Blumer zauważa w związku z tym dusznie, że postawą mogą być „(...) popęd, nawyk, impuls, potrzeba biologiczna, uczucie, emocja, interes, idea, decyzja itd.^,ł u — słowem, wszystko, cokolwiek wpływa na zachowanie się jednostki w świecie społecznym. Schemat teoretyczny nie ulegnie zmianie, jeżeli położymy nacisk raczej na instynkty niż idee, raczej na impulsy niż decyzje, lub odwrotnie. Żaden element życia psychicznego nie jest bowiem postawą sam przez się, lecz tylko przez swe ukierunkowanie na wartość społeczną.

Podobnie przedstawia się sprawa wartości społecznych. Nie należy szukać w Chłopie polskim rozbudowanej teorii kultury, ani nawet teorii wartości, której elementy znajdujemy w innych — zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych — pracach Znanieckiego (Thomasowi pojęcie wartości było niemal zupełnie obce). V/ Chłopie polskim mamy jedynie teorię procesu społecznego, która zakłada, że nie można go wyjaśnić przez samą tylko działalność jednostek, gdyż jest w nim zawsze obecna pewna zmienna socjologiczna, zwana wartościami spo-

^M HL Blumer, Au ApproisoK o/ Thomas and Znaniem kfi „The Poliih Peaiant in Europę and Ameri/S New York 1939, u. 20-21.

łącznymi, do której odnoszą się ludzkie postawy. Otwarty pozostał w znacznej mierze problem rozumienia owych wartości oraz innych problemów, do których prowadzić mogła ich .szczegółowa analiza.

Najsłabszym punktem omawianego schematu teoretycznego była wszakże nie tyle niedookre-śloność dwóch pojęć podstawowych, która mogłaby zostać ewentualnie usunięta, ile to, że już w punkcie wyjścia wykluczona została możliwość wyodrębnienia owych dwóch zmiennych, pomiędzy którymi teoretyk społeczny miałby wykrywać związki przyczynowe. Jak zauważa Blumer, wartość nie istnieje tu bez postaw, one to bowiem nadają rzeczy znaczenie, które czyni ją wartością. Podobnie postawa nie daje się pomyśleć bez wartości, związek z wartością wyodrębnia ją bowiem z całości życia psychicznego. Skoro tak, mamy do czynienia nie z dwoma porządkami zjawisk, lecz raczej z „aspektami" tej samej całości⁹¹.

Aspekty te mogą zostać analitycznie wyodrębnione, możliwość odkrycia praw ich oddziaływania wzajemnego pozostaje wszakże wątpliwa. Pozostaje bardzo ogólna dyrektywa, dotycząca tego, jakich wyjaśnień unikać i gdzie szukać wyjaśnień właściwych. Jakkolwiek banalnie może ona brzmieć dzisiaj, miała ona wówczas sporą wagę. Jako protest przeciwko skrajnościom teorii socjologicznej, wahającej się pomiędzy psychologizmem i socjologizmem, a także jako teoretyczna racja, pozwalająca uchylić pradawne pytanie praktyczne: zmieniać warunki czy zmieniać ludzi?.

Czy koncepcja wartości, wykorzystana w Nocie metodologicznej, była zgodna z koncepcją, jaką znajdujemy we wcześniejszych pracach filozoficznych Znanieckiego? I tak, i nie. Sfera zgodności jest dość rozległa. Należy do niej przyznanie kategorii wartości miejsca central-