IMG95

Mncj i iuk\siępi\ianicm informacji w globalnej sieci komputerowej. C y Iryzacjn pubij^ iwukowych, głównie czasopism, przy jednoczesnym braku drożności .systemu koiyj^.. kacu naukowej, opartej na tradycyjnym modelu publikacji naukowych, spowoduj* wzrost zainteresowania w święcie nauki rozpowszechnianiem wiedzy, jako jednej ? ^⁴ stawowych funkcji nauki. W ięksrosć tego zainteresowania skupiona jest na czasopism_a | recenzowanych, które migruj) do poślltci cyfrowej. Migracja jest na ukończeniu, pow₀₍j jąc głównie wzrost liczby czasopism hybrydowych¹⁶. Dalszy rozwój publikowania ęu' ironicznego wiązany jest i ruchem Opon Access, szczególnie w jego nowych formach^{1 2 3}’

1.2. Współczesna nauka i komunikacja naukowa

Zmianom w sposobach organizacji komunikacji naukowej towarzysz.;) przemia w samej nauce. Obejmują one różne procesy, począwszy od zmiany paradygmatów i ,'J? todologii naukowej, a kończąc na zagadnieniach organizacyjnych i politycznych. IWi Kellogg opisuje te przemiany jako odejście w okresie powojennym od idealizmu R₀b_Cr.^d Mertom, przejawiającego się w jego czterech zasadach prowadzenia badań naukowych* (Kellogg 2006, s. 4], Są tacy autorzy, jak John Horgan, współpracownik „Scienlific Ame rican", którzy mówią nawet o końcu nauki ze względu na wyczerpanie się jej potencjał" rozwojowego i poznawczego. Według niego największym zagrożeniem dla nauk ścisły^ jest utrata ich specjalnego miejsca w hierarchii dyscyplin naukowych i zredukowanie ich znaczenia do czegoś w rodzaju krytyki literackiej, ze względu na coraz większą liczbę t_Co. retyków zajmujących się „zagadywaniem" teorii, zamiast tworzeniem prac oryginalnych (Horgan 1996],

Brak tu miejsca na szczegółowe opisywanie olbrzymich zmian, jakim podlega nauka od ostatniej dekady XX w. Warto jednak pokrótce przedstawić przynajmniej niektóre z nich, aby ułatwić późniejszą dyskusję o bibliotece cyfrowej oraz nowej infrastrukturze służącej badaniom naukowym i edukacji na poziomie wyższym.

Zmiany te związane są z:

•    przejściem od „produkcji" wiedzy w pojedynczych laboratoriach do współpracy na skalę międzynarodową, wręcz globalną, w tym sieciowe współużytkowanie instrumentów i sprzętu laboratoryjnego;

•    szerszą dystrybucją wyników badań, w tym nie tylko w postaci publikacji, ale też zestawów nieprzetworzonych danych, gromadzonych w w ielkich bazach danych;

•    jednoczesnym (paradoksalnie) zamykaniem dostępu do wyników badań, które coraz częściej stają się własnością prywatną;

•    wzrostem interdyscyplinarności badań, co wiąże się także z poszerzonymi możliwościami współpracy;

•    jednoczesnym (paradoksalnie) wzrostem specjalizacji;

•    bliższym związkiem badań naukowych z potrzebami społecznymi (przynajmniej deklaratywnie);

•    zastosowaniem nowych technologii informacyjnych w modelowaniu, symulacji i analizie badanych zjawisk.

Można odnosić wrażenie, k /imany dotyczą głównie nauk kutych i technicznych, bo początkowo to z nich pochodziły symptomy, określane terminem e*nauki lub informatycznej infrastruktury nauki. W ostatnich łatach w tym samym kierunku podążają nauki społeczne, humanistyczne u nawet część obszarów sztuki, gdzie powstaje wiele najbardziej twórczych zastosowań, bazujących na technologiach informacyjnych oraz publikowaniu elektronicznym (Lynch 2006b], W efekcie częściej używa się bardziej neutralnego terminu c-badania,

Techniki obliczeniowe i komputeryzacja stały się podstawą funkcjonowania wielu dyscyplin nauki do tego stopnia, że mówi się o „nauce obliczeniowej" (»cieitllfic < oinptiliiig lub cnm/mlalionul science). Zmieniając sposób funkcjonowania nauki, umożliwiają dalszy rozwój przez udostępnianie nowej metodologii badań; dzięki mm możliwe jest prowadzenie eksperymentów, które byłyby nie do pomyślenia jeszcze 10 łat temu. Powstają leż nowego rodzaju dane naukowe, coraz bardziej złożone i powiększające objętość w sposób wykładniczy, co powoduje Izw. efekt skali (Borgman 2007, s. 6], Wraz ze wzrostem ilości danych pojawiają się nowe technologie informacyjne (na przykład techniki wyszukiwania informacji), umożliwiające utrzymanie dotychczasowej efektywności działalności informacyjnej. Zalew danych wymusza tworzenie nowych sposobów zarządzania danymi i produktów informacyjnych, powstających w wyniku ich analizy. Wraz ze wzrostem zasobów danych i liczby uczonych, zaangażowanych w ich tworzenie, następuje coraz silniejsza tendencja do automatyzacji zarządzania danymi. Zautomatyzowane gromadzenie danych jest mniej elastyczne, gdyż z góry podejmować trzeba wiele decyzji o tym. jakie elementy danych gromadzić i w jaki sposób je opisywać. Umieszczanie danych w repozytoriach umożliwia ich porównywanie i rozpowszechnianie wśród osób spoza własnego zespołu badawczego, wymaga jednak jeszcze większej standaryzacji, która dodatkowo zmniejsza elastyczność zasobu. Te niedogodności rekompensuje fakt. że dane raz zebrane i udokumentowane mogą być wielokrotnie wykorzystywane przez wielorakie narzędzia do analiz i wizualizacji.

Współczesna nauka charakteryzuje się realizacją wielkich, monumentalnych przedsięwzięć (wielkie teleskopy, cyklotrony, badania genomu ludzkiego), wymagających znacznych nakładów i współpracy międzynarodowych grup uczonych oraz pełnego stosowania technik komputerowych. Nowoczesna nauka, będąc obecnie większa niż kiedykolwiek [Griffiths 2000], prowadzi do standaryzacji zasad realizacji procesów i ich produktów. Powstanie bibliotek cyfrowych, repozytoriów czy standardów metadanych jest więc bezpośrednim efektem tego typu organizacji działań naukowych. Dla obsługi przedsięwzięć naukowych na wielką skalę, realizowanych w globalnej współpracy uczonych, niezbędne jest utworzenie infrastruktury, która mogłaby sprostać tym wymaganiom poprzez dostarczanie rozproszonego dostępu do instrumentów, zasobów obliczeniowych oraz zasobów danych. W takim sensie IIN oraz GBC są efektem procesu przechodzenia od malej do wielkiej nauki¹’ (Borgman, Wallis, Enyedy 2007, s. 18], Nawet Internet może być uważany za „produkt uboczny" wielkiej nauki służący usprawnieniu komunikacji naukowej w skali globalnej, gdyż współczesne badania albo są globalne, albo nie sa naukowe [Catsells 2008, s. 127].

Globalizacja działań wielkiej nauki ma więc silny wpływ na sposób funkcjonowania

" Od lal sześćdziesiątych XX wieku dla obrazowania procesów zachodzących w nauce stosowane są określenia „wielka nauka" i „mała nauka". Są one używane w dwóch znaczeniach. Pierwotnie za wielką nauką były uważane monumentalne przedsięwzięcia, na miarę aspiracji i możliwości finansowych nowoczesnych społeczeństw (Wcinherg 1961, s. 161), jak na przykład wielkie telekopy, cyklotrony, badania genomu ludzkiego, wymagające wielkich nakładów i współpracy międzynarodowych grup uczonych oraz pełnego stosowania najnowszej techniki komputerowej. W takim sensie IIN również należy do przedsięwzięć dotyczących wielkiej nauki, wymagających wielkich nakładów. Inny nieco pogląd na to zagadnienie przedstawił Derek de Solla Pricc. który za wielką naukę uważał dojrzale, lecz niekoniecznie wielkie przedsięwzięcia naukowe (Pricc 1965, s. 100],

35

1

" Liczba czasopism hybrydowych, czyli publikowanych w obu formach: drukowanej i elektronicznej, według prognoz British Library będzie maleć na rzecz czasopism czysto elektronicznych [Shcnlon 2005, s. 12). Według tych samych prognoz czasopisma tradycyjne (drukowane) będą w ogóle zanikać.

2

   ’ Mam tu na myśli modele, w których dość daleko odchodzi się od „wrzucania" publikacji do Sieci przez ich autorów; chodzi raczej o pobieranie opłat przez wydawnictwa od autorów publikacji (subsydiowanych w tym celu przez różne źródła, głównie rząd) i udostępnianie ich w trybie OA, Taki model zasadniczo zmienia miejsce biblioteki w komunikacji naukowej.

3

   Zasady te, sformułowane w 1942 r. to: uniwersalizm (brak ograniczeń społecznych i narodowych). ..komunizm" (dzielenie się informacjami naukowymi wśród uczonych), bezinteresowność i zorganizowany sceptycyzm. Stanowią one m.in. o traktow aniu publikacji naukowych jako dobra publicznego (Mcrton 2002, s. 583-591).