img101 (16)

kłótnie, niszczenie mienia społecznego, występowanie uczucia gniewu, zwerbalizowane wrogie postawy przejawiane wobec otoczenia.

Rozważmy, jak dokonuje się dobór wskaźników badanych zmiennych. W odniesieniu do zmiennych, określanych za pomocą pojęć znanych w literaturze naukowej, można korzystać z ich wskaźników ustalonych •przez innych autorów. Przy posługiwaniu się pojęciami nowymi lub niewystarczająco zdefiniowanymi należy dokonać doboru ich wskaźników. Jak zaznacza Z. Zaborowski, „na procedurę konstruowania wskaźników składa się dokładna analiza określonych kategorii na podstawie literatury oraz ustalenie związków funkcjonalnych, przyczynowych lub definicyjnych między desygnatem pojęcia a wprowadzonymi wskaźnikami”.'

Wśród wskaźników używanych w badaniach psychologicznych można wyróżnić wskaźniki przedmiotowe, podmiotowe, realne i inferencyjne.

Przyjmując wskaźniki przedmiotowe określamy badaną zmienną za pośrednictwem obiektywnych, intersubietywnie sprawdzalnych zjawisk. W badaniach psychologicznych są nimi fakty występujące w zachowaniu się stwierdzane na podstawie obserwacji. Jako przykład można podać bójki lub kłótnie uznane za wskaźnik agresywności.

Wskaźnikami podmiotowymi są zjawiska występujące w świadomości danej osoby. Mogą nimi być określone przeżycia emocjonalne, aspiracje, sądy, oceny. Jeśli ulegają one werbalizacji, mogą być rejestrowane na podstawie obserwacji zachowania się. Przykładem podmiotowego wskaźnika poziomu aspiracji są zamierzenia uczniów dotyczące ocen szkolnych lub sportowca odnośnie do zajęcia określonego miejsca na zawodach.

Zjawiska będące wskaźnikami realnymi pozostają w rzeczywistych relacjach ze zjawiskami przyjętymi w badaniach jako zmienna. Wystąpienie nieobserwowalnego zjawiska, spełniającego funkcję zmiennej, powoduje wtedy wystąpienie innego zjawiska będącego jej wskaźnikiem. Jeśli badaną zmienną jest osobowość autokratyczna, jej realnymi wskaźnikami są działania polegające na wydawaniu apodyktycznych poleceń, lekceważeniu cudzego zdania, tłumieniu krytyki, zmuszaniu innych do uległości.

Przy wskaźniku inferencyjnym zjawiska, świadczące o występowaniu zmiennej, nie są bezpośrednio obserwowałne. W badaniach psychologicznych wskaźnikami inferencyjnymi mogą być pewne składniki osobowości lub uruchomione u danej jednostki mechanizmy psychiczne. Jako przykład można podać neurotyzm, agresywność, skłonność do konfliktów lub izolacji, regresję, fiksację traktowane jako wskaźniki niedostosowania. Wskaźnik inferencyjny wymaga uzupełnienia przez wskaźniki realne, którymi są zjawiska obserwowałne.

' Tamże, s. 148.

Zjawiska będące wskaźnikami mogą być przyczynowo powiązane ze zjawiskiem spełniającym funkcję zmiennej lub być jego korelatem. Związek przyczynowy polega na tym, że zjawisko będące zmienną wywołuje wystąpienie zjawisk uznanych za jej wskaźniki. Jako przykład można podać skłonności neurotyczne traktowane jako pewna swoista właściwość układu nerwowego uznając za jej obiektywne wskaźniki zwiększoną pobudliwość psychoruchową, trudności w koncentracji uwagi, jąkanie się, tiki, czynności przymusowe, silny tremor rąk. Występowanie tych zjawisk stwierdzamy w wyniku obserwacji zachowania się.

Zjawiska spełniające funkcję wskaźników mogą być korelatami określonych zmiennych. W przypadku tym brak między nimi związku przyczynowego, zaś zachodzące tu zależności mają charakter pośredni. Przykładem jest brak skupienia uwagi na lekcji, częste spóźnianie się do szkoły, zaniedbany wygląd zewnętrzny dziecka traktowane jako wskaźniki jego konfliktów z rodzicami. Stwierdzenie występowania tego rodzaju wskaźników opiera się na obserwacji zachowania się danej osoby.

7. Przeprowadzenie obserwacji i ich analiza

Po opracowaniu szczegółowego programu badań przystępujemy do zebrania materiałów empirycznych za pomocą metody obserwacji oraz innych metod. Przy posługiwaniu się w badaniach naukowych metodą obserwacji pożądane jest uzyskanie możliwie bogatych materiałów dotyczących zjawisk występujących w zachowaniu się, stanowiących podstawę formułowanych wniosków.

Dążąc do zaobserwowania licznych faktów należy równocześnie dokonać wśród nich selekcji wyznaczonej przez cel badań. Spośród zebranych materiałów obserwacyjnych uwzględniamy fakty wyjątkowo symptomatyczne, w których ujawniają się istotne właściwości badanych zjawisk lub też kierujące nimi prawidłowości. Jak zaznacza K. Goldstein, „nagromadzenie dużej liczby faktów nic nie znaczy, jeżeli zostały one zebrane w sposób niedoskonały; nie prowadzi wtedy nigdy do poznania zjawisk rzeczywiście zachodzących w świecie. Trzeba zatem wybrać takie przypadki, które pozwolą sformułować sądy bezsporne, ale wtedy to, co stwierdzi się dla danego przypadku, będzie odnosić się również do wszystkich pozostałych”.'

Przystępując do analizowania zebranych materiałów trzeba ustalić

' Cyt. P. Fraisse: Podręcznik ćwiczeń z psychologii eksperymentalnej, jw., s. 17.

201