img105 (18)

Nadal mają one wpływ na przestrzeganie zasad czy norm postępowania. Istotną jednak zmianę stanowi to, że ważnym źródłem tych wzmocnień (przedtem pochodzących tylko od dorosłych), a zarazem „nadawcą” pewnych specyficznych norm staje się grupa rówieśnicza.

Dziecko w młodszym wieku szkolnym coraz bardziej liczy się z opinią grupy, zabiega o zajęcie w niej satysfakcjonującej pozycji, a pod koniec tego okresu w wielu sprawach zdanie rówieśników liczy się dla niego bardziej niż zdanie nauczycieli czy rodziców. Wyraźnie też uniezależnia się od dorosłych w swych preferencjach i ocenach społecznych, np. stosuje własne kryteria doboru przyjaciół.

Z chwilą pójścia do szkoły dziecko podejmuje nowy rodzaj działalności (zamierzone uczenie się) w nowej sytuacji (w grupie, jaką jest klasa szkolna). Staje się to źródłem doświadczeń, które dzięki rozwijającym się możliwościom poznawczym są coraz lepiej integrowane, znacznie doskonaląc samowiedzę. Szczególnie wyraźnie bogaci się samoocena. Powodem tego są oceny, jakim w sposób ciągły podlega aktywność dziecka w szkole, i porównania (zarówno samodzielne, jak dokonywane przez inne osoby) własnych osiągnięć w różnych dziedzinach z osiągnięciami rówieśników. Sądy wartościujące na swój temat, jakie dziecko na tej podstawie formułuje, są pod koniec młodszego wieku szkolnego w znacznym stopniu samodzielne - tworzone na podstawie własnych spostrzeżeń i uogólnień. Wyraźnie też ujawnia się już wówczas instrumentalna funkcja samooceny. Dziecko uwzględnia to, co wie o swoich możliwościach, przy wyborze rodzaju i stopnia trudności podejmowanych działań. Pojawia się także - w związku z dążeniem do podtrzymywania pozytywnej samooceny - tendencja do współzawodnictwa.

Można też mówić o istnieniu w młodszym wieku szkolnym pewnych zarysów „ja idealnego”. Składają się nań jeszcze niespójne i mało stabilne, ale dość liczne standardy określające pożądane cechy własnej osoby. W znacznym stopniu są one przejmowane od grupy rówieśniczej (i to zewnętrzne pochodzenie jest przyczyną stosunkowo małej ich trwałości).

Podsumowując tę charakterystykę osiągnięć dziecka w młodszym wieku szkolnym, warto zwrócić uwagę na fakt, że dziecko staje się wówczas członkiem grupy rówieśniczej, świadomym obowiązujących w niej zasad, własnej pozycji i pełnionych przez siebie ról, oraz uzyskuje bogatą i zróżnicowaną wiedzę na temat świata, ludzi i samego siebie, zawierającą zarówno elementy opisowe, jak i wartościujące oraz normatywne. Wiedza ta jest jedynie fragmentarycznie uporządkowana i zawiera wiele sprzeczności, dziecko zdobywa jednak w tym czasie również pewne podstawowe środki poznawcze, które pozwolą w następnym okresie rozwojowym na doskonalsze jej usystematyzowanie.

8.5. Wiek dorastania i wiek młodzieńczy

Osiągnięcia rozwojowe tych dwu okresów omawiam łącznie, ze względu na to, że w świetle dotąd zebranych przez psychologię danych trudno jest dokonać jakościowego ich rozgraniczenia.

Górna granica wieku dorastania, przypadająca na 17-18 lat, ma charakter umowny w znacznie większym stopniu niż granice wcześniejszych okresów rozwojowych, ponieważ następuje wówczas znaczne różnicowanie się dalszych warunków rozwoju. Jak wiadomo, część młodzieży zaczyna wówczas pracę zawodową, część przez wiele jeszcze lat kontynuuje naukę. Jedni pozostają nadal pod ścisłą kuratelą rodziców, inni zaś, np. studiujący poza miejscem zamieszkania, uzyskują znaczny stopień niezależności. Często też zdarza się wczesne zawieranie małżeństw i rodzicielstwo, a sytuacja życiowa w tych przypadkach jest znacznie zróżnicowana w zależności od stopnia ekonomicznej samodzielności młodych ludzi.

Indywidualne zróżnicowanie warunków rozwoju i zadań rozwojowych jest w wieku dorastania i wczesnej młodości tym większe, że okres ten ma w znacznym stopniu charakter konfliktowy¹. Pojawia się na przykład silny konflikt między potrzebą samodzielności (pobudzoną osiągnięciem dojrzałości płciowej i dużym wzrostem możliwości intelektualnych) a ograniczeniami narzucanymi przez rodziców i przedłużającą się zależnością materialną. Może to być przyczyną buntu wobec dorosłych, z czasem dodatkowo nasilającego się w wyniku zderzenia wygórowanych, idealistycznych standardów (typowych dla wieku dorastania) dotyczących świata -ludzi i stosunków międzyludzkich, funkcjonowania różnych instytucji spo-

227

1

Por. A. Oleszkowicz (1988), Psychologiczna charakterystyka kryzysu wieku dorastania i jego konsekwencje dla rozwoju jednostki, w: M. Tyszkowa (red.), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia, Warszawa, PWN, s. 198-221; A. Oleszkowicz (1996), Bunt dorastania - jego mechanizmy i funkcje, „Psychologia Wychowawcza”, 39, 394-401; patrz też: J. Zakrzewski (1991), Zadania rozwojowe w okresie dorastania, „Psychologia Wychowawcza ”, 34, 385-392.