img021

184 Prawa człowieka

naturalne. To nieco powikłane sformułowanie wyrasta z faktu, że większość religii — chrześcijaństwo jest tylko jedną z nich — szermuje pojęciem praw naturalnych, które zostają nadane jednostce w chwili narodzin, a nawet wcześniej. Za podstawowe prawo naturalne, za którym obstają religie, uznawane jest prawo do życia, co wsparte zostaje najczęściej doktryną świętości życia. Z tego punktu widzenia życie ludzkie jest w sposób oczywisty uświęcone, albowiem stanowi dar Boży, którym swobodnie rozporządzać może jedynie Dawca.

Prawa człowieka natomiast uważane są za wytwór moralnych, społecznych i politycznych uzgodnień, które ludzie zawierają pomiędzy sobą. Celem tych uzgodnień jest stworzenie warunków, które uznane zostają za nieodzowne do godnego życia. Nawet jeśli prawa naturalne są fikcjami, prawa człowieka zapisane zostały w powszechnie znanych dokumentach, które zaaprobowały międzynarodowe zgromadzenia, i stanowią wytyczną działania światowych organizacji powołanych do życia również po to, aby zapobiegały łamaniu owych praw. Nie chcemy zastanawiać się w tej chwili, czy na przykład ONZ wypełnia to zadanie dobrze czy źle, chodzi nam bowiem o to, że praw człowieka w żaden sposób nie można nazwać fikcją. Są częścią społecznej rzeczywistości, zupełnie tak samo jak przysięgi małżeńskie, kodeksy prawne i desygnaty abstrakcyjnych pojęć typu „miłość”, „nienawiść” czy „zazdrość”.

Uczciwie trzeba przyznać, że niektórzy filozofowie — na przykład Richard Wasserstrom (1964) — sprzeciwiają się odróżnieniu praw naturalnych i praw człowieka, gdyż, jak mówią, jest to odróżnienie sztuczne. W pewnym sensie mają bez wątpienia rację, ale wtedy dotyczyć to musi zdecydowanej większości pojęć abstrakcyjnych. Na tej samej zasadzie można by dowodzić, że sztuczna jest różnica między sprawiedliwością i niesprawiedliwością. Nie istnieje oczywisty obiekt o nazwie „sprawiedliwość” (chyba że ktoś reprezentuje moralny realizm tego typu, jaki proponował Platon), możemy jednak wskazać określone przez dokumenty sytuacje, które dana społeczność uznaje za niesprawiedliwe. Wasserstrom, który zamiennie używa terminów „prawa naturalne” i „prawa człowieka”, uważa je za „istności moralne”, do których wszyscy ludzie mają prawo z racji tego, że należą do rasy ludzkiej.

Równość

Wspomnieliśmy już o tym, że w Powszechnej Deklaracji pojęcie praw zostało powiązane z pojęciem równości. Warto się na chwilę nad nim zatrzymać. Natychmiast nasuwa się prastare pytanie: Czy ludzie są równi, a jeśli tak, to pod jakim względem? Teza taka byłaby oczywiście absurdalna, gdyby miała głosić, że nie ma między ludźmi żadnych różnic. Jedni są wszak wysocy, inni niscy, jedni sprawnie posługują się piórem czy komputerem, drudzy — kluczem francuskim i piłą. Listy różnic międzyludzkich nie można by w istocie wyczerpać. Jeśli przeto rodzimy się równi, to nie w tym sensie, że wszyscy jesteśmy podobni. Świat byłby potwornie nudny, gdyby tak rzeczywiście było. Cudowność i bogactwo ludzkiego świata polega w dużej części na tym, że jesteśmy odmienni.

Z tego jednak, że jesteśmy różni, nie wynika wcale, że wszyscy powinniśmy być odmiennie traktowani, czy — co gorsza — że każdy z nas może aspirować do odmiennych praw. Myśl taka prowadziłaby do tego, co znane jest — o, paradoksie — jako „zasada formalnej równości”. Przypisuje się ją Arystotelesowi, a zebrać można w słowach: „równych należy traktować równo, a nierównych — nierówno”. Na przykład w starożytnej Grecji za słuszne i właściwe uznawano to, by tak samo traktować arystokratów ateńskich, równy bowiem był ich status; nie mógł jednak na to liczyć niewolnik czy barbarzyńca (co znaczyło: nie-Grek) z tej prostej przyczyny, że ani niewolnika, ani barbarzyńcy nie uważano za równego bogatemu Ateńczykowi. Na terenie filozofii podejście takie szczęśliwie się przeżyło, aczkolwiek nie sposób powiedzieć tego o ludziach, którzy tworzą w Brazylii szwadrony śmierci. A Brazylia nie jest tu, niestety, wyjątkiem.

Bernard Williams w artykule The Idea of Eąuality (Idea równości) wyróżnia cztery istotne kwestie:

•    stwierdzenie domniemanego faktu, na przykład: „Ludzie są równi”;

•    stwierdzenie politycznej zasady, na przykład: „Ludzie powinni być równi”;