PwTiR010

18 Rozdział 1

kim równość wobec niego oraz uwzględniające podstawowe prawa człowieka i obywatela, to taki stan faktyczny daje podstawy do stwierdzenia, że mamy do czynienia z państwem praworządnym. Można wtedy mówić o materialnej praworządności. Nie wystarcza określenie w konstytucji, że dane państwo jest demokratycznym państwem prawnym oraz uzależnianie praworządności od samego tylko działania organów państwowych zgodnie z prawem i spełniania określonych warunków formalnych, gdyż wtedy jest to jedynie formalna praworządność. Dopiero włączenie wskazanych wartości z zakresu powszechnie akceptowanych praw człowieka i praw obywatelskich do źródeł powszechnie obowiązującego prawa uzasadnia istnienie materialnej praworządności. Materialnymi gwarancjami praworządności są mechanizmy działania demokracji, kultura polityczna elit władzy, jak też wysoki poziom kultury prawnej danego społeczeństwa. Natomiast tylko formalnymi gwarancjami praworządności są:

•    kontrola konstytucyjności prawa;

•    odpowiedzialność konstytucyjna osób sprawujących najwyższe urzędy i stanowiska;

•    niezależne sądy i niezawisłość sędziów w sprawowaniu swojego urzędu;

•    gwarancje procesowe i środki odwoławcze w postępowaniu sądowym i administracyjnym;

•    sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych;

•    działanie Rzecznika Praw Obywatelskich;

•    kontrola wykonywana przez NIK oraz różne inspekcje specjalne, jak np. Inspekcja Handlowa;

•    odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych przy wykonywaniu powierzonych czynności oraz odpowiednio jednostek samorządu terytorialnego za ich funkcjonariuszy.

1.5. Normy prawne, ich struktura i rodzaje

Norma prawna powinna być rozumiana jako ogólna reguła postępowania, ustalona lub uznana przez kompetentny organ państwowy, skierowana do abstrakcyjnie określonego adresata i poparta przymusem państwowym. Reguła ta ma charakter generalny, gdyż wskazuje sposób postępowania każdemu, kto znajdzie się w sytuacji wyznaczonej przez daną normę. Jest to zarazem reguła postępowania o charakterze abstrakcyjnym, ustanawiająca określony wzór postępowania. Tego rodzaju normy ogólne są zawarte w aktach normatywnych. czyli aktach tworzenia prawa. Akty te należy odróżnić od aktów stosowania prawa, które zawierają normy indywidualno-konkretne.

Pojęcie normy prawnej jest często utożsamiane z pojęciem przepisu prawnego. Jest to dopuszczalne uproszczenie. Jednak ściśle rzecz biorąc, normy prawne są zakodowane w przepisach prawnych, którymi są poszczególne fragmenty aktów normatywnych, stanowiące samodzielną całość (artykuły, paragrafy itp.). W jednym przepisie prawnym może być wyrażona część lub cała norma prawna, bądź nawet kilka norm prawnych.

W normie prawnej występują trzy zasadnicze elementy:

•    hipoteza, czyli ta część, która określa warunki zastosowania danej normy, wskazując jej adresatów oraz okoliczności powodujące obowiązek określonego postępowania;

•    dyspozycja, czyli ta część, która wyznacza sposób postępowania w sytuacji, gdy zostały spełnione warunki przewidziane w hipotezie danej normy;

•    sankcja, czyli ta część, która określa ujemne następstwa zachowania się w sposób niezgodny z wyznaczonym przez dyspozycję danej normy.

Ustalone w normach prawnych sankcje są bardzo zróżnicowane i zależą od

gałęzi prawa, do której należy określona norma prawna. W prawie karnym może to być np. kara pozbawienia wolności lub grzywny, w prawie cywilnym - np. sankcja nieważności umowy lub egzekucja należności z majątku dłużnika, w prawie administracyjnym - np. egzekucja z rachunku bankowego lub tzw. wykonanie zastępcze, czy przymus bezpośredni np. w postaci eksmisji.

Klasyczna, trójelcmcntowa struktura normy prawnej wykazuje pewne odmienności w niektórych gałęziach prawa. W szczególności w prawie karnym hipoteza jest połączona z dyspozycją normy prawnej, tworząc określenie przestępstwa danego typu.

Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje norm prawnych, różniące się swym charakterem, celem oraz mocą obowiązującą:

•    normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące), które nie dopuszczają możliwości odmiennego postępowania od wyznaczonego dyspozycją takiej normy;

•    normy dyspozytywne (względnie obowiązujące), które pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania oraz wzajemnych stosunków i mają zastosowanie dopiero w razie braku odmiennego uregulowania w umowie postępowania stron.

Charakter imperatywny mają w szczególności normy prawa karnego. Natomiast wśród norm cywilnoprawnych tylko wyraźnie określone mają taki charakter (np. dotyczące przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu notarialnego). Większość norm prawa cywilnego ma charakter dyspozytywny, gdyż ustawodawca wychodzi z założenia, że często jest celowe wyłączenie w zakresie tej gałęzi prawa działania norm prawnych, jeśli taka jest wola podmiotów prawa. Znajduje to wyraz w odpowiednim sformułowaniu danego przepisu prawnego (np. „w braku odmiennego zastrzeżenia umownego”, czy „jeżeli strony inaczej nie postanowiły”).

Coraz częściej można spotkać również normy prawne o charakterze semiim-peratywnym, które mają na celu zapewnienie konsumentom minimalnego za-